DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.29773#0076
utrzymała się, gdyż według nowszych badań uczonych radzieckich hełm korolewiński pochodzi z XII w.,
tymniemniej uratowane z kurhanu przedmioty należą do prawdziwych skarbów kultury ruskiej, a wło-
żone dostojnikowi do grobu berło, pochodzenia bizantyjskiego, jest unikatem w skali światowej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku uczeni radzieccy podjęli próbę naukowej
syntezy wczesnośredniowiecznego uzbrojenia ruskiego, stosując przy tym nowoczesne metody staty-
styczne, kartograficzne, materiałoznawcze, typologiczne i stylistyczno-porównawcze. Sięgnęli do źró-
deł literackich i ikonograficznych, zestawili też rezultaty własnych poszukiwań z wynikami uczonych
zagranicznych, działających w pokrewnych dziedzinach. Szczególne zasługi na tym polu położył A. N.
Kirpicznikow. Kontynuując pracę swych wybitnych poprzedników, zwłaszcza E. Lenza, W. Arendta
i B. Rybakowa, Kirpicznikow w 1958 r. ogłosił obszerne studium na temat wczesnośredniowiecznych
ruskich hełmów (do XIII w.) analizując 27 oryginalnych, dobrze udokumentowanych obiektów100.
Wyniki tych badań, uzupełnione o analizę 10 dalszych okazów, ujęte bardziej systematycztue, ukazały
się w 1971 r. w pracy zbiorowej na temat uzbrojenia ochronnego101.
Naniesienie miejsc znalezisk na mapę wykazało, że największe skupienia hełmów datowanych od
X do XIII w. znajdują się w okolicach Kijowa i Czernihowa, mniejsze zaś skupienia na terenach pół-
nocnych, nad górnym Dnieprem. W bogatym materiale archeologicznym zwraca przede wszystkim
uwagę duża różnorodność typów. Kirpicznikow dość trafnie wyodrębnił grupy homogeniczne, pro-
ponując pięć typów; z dużą precyzją scharakteryzował je i zakreślił granice datowania, mniej natomiast
miejsca poświęcił samej genezie.
Do typu I ^ostały zaliczone hełmy o formie stożkowej, złożone z części lub wykute z jednego ka-
wałka. Przykłady są dwa: hełm z kurhanu nr 86 w Gniezdowie (pocz. X w.), wykuty z dwóch połówek,
złączonych paskiem z dwoma rzędami nitów, z dolną obręczą zaopatrzoną w pierścienie na czepiec,
oraz hełm z Nemii, sporządzony przypuszczalnie z jednego kawałka, dekorowany złoceniem i grawe-
runkiem (ryc. 34 I). Według radziećkiego uczonego te właśnie stożkowe hełmy, wywodzące się z Azji,
drogą przez Ruś przeniknęły na Zachód, gdzie znalazły drugą ojczyznę jako tzw. hełmy normandzkie.
One to właśnie przedstawione są na Oponie z Bayeux. Trzeba jednak dodać, że stożkowe hełmy za-
chodnie mają z reguły nosal ściśle spojony z dzwonem, nie posiadają natomiast kolczych czepców.
Hełmy stożkowe nie przyjęły się na Rusi, wyparte przez hełmy kulisto-stożkowe (sferyczno-koni-
czne), odznaczające się większymi zaletami bojowymi, zwłaszcza w boju konnym z przeciwnikiem wał-
czącym szablą. Przy uderzeniu głownia szabli zazwyczaj ześlizgiwała się po krzywej utworzonej przez
dzwon hełmu. Ten właśnie rodzaj hełmu utrzymywał się najdłużej na Wschodzie, zwłaszcza w Persji.
Ruskie hełmy (szyszaki) kulisto-stożkowe zaklasyfikowane zostały przez Kirpicznikowa jako typ II.
Tworzą one grupę zwartą, charakterystyczną, ale jednocześnie zróżnicowaną chronologicznie. Każdy
z egzemplarzy zbudowany jest z czterech znitowanych blach żelaznych (przy czym blacha przednia
i tylna nakładają się na boczne), bez nosala, z czepcem kolczym, z tuleją na szczycie, z całkowicie wy-
złoconym miedziano-brązowym pokryciem, ponadto z dekoracją nad czołem w formie diademu z mo-
tywów lilii oraz z umieszczonych po bokach wypukłych, zaopatrzonych w grociki, czworobocznych
blaszek (jakby małe umba). Poszczególne egzemplarze tej grupy mają cechy indywidualne, ale podo-
bieństw jest tyle, że mówić można o tożsamości warsztatu. Grupa liczy pięć okazów z terenu Rusi,
z miejscowości: Gulbiszcze (X w.), Czarna Mogiła k. Czernihowa (2 okazy, X w.; ryc. 34II), Mókre
k. Dubna (X w.) oraz Rajkowickie Horodyszcze (okaz z nosalem, XII lub 1 poł. XIII w.). Kirpiczni-
kow słusznie podkreślił oryginalność dekoracji hełmu jako dorobek ruskich płatnerzy i złotników; ogól-
nie przyjął związek tego typu ze Wschodem, wskazał okaz pośredni, znaleziony w kurhanie nad rzeką
Oskołą (ok. XIII w.), dopatrzył się analogii w malarstwie manichejskim i sogdyjskim (z VII-IX w.),
ale przeoczył fakt istnienia bardzo podobnego okazu sasanidzkiego, datowanego na III w., w British
Museum102. Najbardziej wszakżefrapujący jest fakt odkrycia ośmiu hełmów-szyszaków tego typu poza
ziemiami ruskimi — do tego tematu powrócimy przy omawianiu zabytków polskich.
Dalsze przekształcenia hełmu typu II, o analogicznej konstrukcji, ałe odmiennej — choć zawsze
noszącej cechy stylistyki staroruskiej — dekoracji, mieszczą się w klasie oznaczonej cyfrą IIA. Przy-
kładem jest jeden z hełmów wykopanych w Gniezdowie oraz hełm ze wsi Babicze (pokryty w całości
blachą miedzianą; ryc. 34 IIA), posiadający jeszcze trzy inne analogie; datuje się je na XII lub 1 poł.
XIII w.
100 A. N. Kirpicznikow Ruskije szlemy X-XI1I w. „Sowietskaja Archeołogia” 1958, nr 4, s. 47-69.
101 A. N. Kirpicznikow Drewnieruskcje orużje. Z. 3. „Archeołogia SSSR. Swod archeołogiczeskich istocznikow. El-36”,
1971, s. 22-32. Rec.: A. Nowakowski w: „Kwartalnik Historii Kułtury Materialnej” R. 20, 1972, nr 4, s. 712-717. Szcze-
gólnie krytycznie odniósł się Nowakowski do proponowanej przez Kirpicznikowa typologii hełmów.
102 Hejdoya Der sogenantite St. Wenzels-Helm, s. 49, ryc. 23; — Russel Robinson Oriental Armour..., tabl. 1 A.
70
tymniemniej uratowane z kurhanu przedmioty należą do prawdziwych skarbów kultury ruskiej, a wło-
żone dostojnikowi do grobu berło, pochodzenia bizantyjskiego, jest unikatem w skali światowej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku uczeni radzieccy podjęli próbę naukowej
syntezy wczesnośredniowiecznego uzbrojenia ruskiego, stosując przy tym nowoczesne metody staty-
styczne, kartograficzne, materiałoznawcze, typologiczne i stylistyczno-porównawcze. Sięgnęli do źró-
deł literackich i ikonograficznych, zestawili też rezultaty własnych poszukiwań z wynikami uczonych
zagranicznych, działających w pokrewnych dziedzinach. Szczególne zasługi na tym polu położył A. N.
Kirpicznikow. Kontynuując pracę swych wybitnych poprzedników, zwłaszcza E. Lenza, W. Arendta
i B. Rybakowa, Kirpicznikow w 1958 r. ogłosił obszerne studium na temat wczesnośredniowiecznych
ruskich hełmów (do XIII w.) analizując 27 oryginalnych, dobrze udokumentowanych obiektów100.
Wyniki tych badań, uzupełnione o analizę 10 dalszych okazów, ujęte bardziej systematycztue, ukazały
się w 1971 r. w pracy zbiorowej na temat uzbrojenia ochronnego101.
Naniesienie miejsc znalezisk na mapę wykazało, że największe skupienia hełmów datowanych od
X do XIII w. znajdują się w okolicach Kijowa i Czernihowa, mniejsze zaś skupienia na terenach pół-
nocnych, nad górnym Dnieprem. W bogatym materiale archeologicznym zwraca przede wszystkim
uwagę duża różnorodność typów. Kirpicznikow dość trafnie wyodrębnił grupy homogeniczne, pro-
ponując pięć typów; z dużą precyzją scharakteryzował je i zakreślił granice datowania, mniej natomiast
miejsca poświęcił samej genezie.
Do typu I ^ostały zaliczone hełmy o formie stożkowej, złożone z części lub wykute z jednego ka-
wałka. Przykłady są dwa: hełm z kurhanu nr 86 w Gniezdowie (pocz. X w.), wykuty z dwóch połówek,
złączonych paskiem z dwoma rzędami nitów, z dolną obręczą zaopatrzoną w pierścienie na czepiec,
oraz hełm z Nemii, sporządzony przypuszczalnie z jednego kawałka, dekorowany złoceniem i grawe-
runkiem (ryc. 34 I). Według radziećkiego uczonego te właśnie stożkowe hełmy, wywodzące się z Azji,
drogą przez Ruś przeniknęły na Zachód, gdzie znalazły drugą ojczyznę jako tzw. hełmy normandzkie.
One to właśnie przedstawione są na Oponie z Bayeux. Trzeba jednak dodać, że stożkowe hełmy za-
chodnie mają z reguły nosal ściśle spojony z dzwonem, nie posiadają natomiast kolczych czepców.
Hełmy stożkowe nie przyjęły się na Rusi, wyparte przez hełmy kulisto-stożkowe (sferyczno-koni-
czne), odznaczające się większymi zaletami bojowymi, zwłaszcza w boju konnym z przeciwnikiem wał-
czącym szablą. Przy uderzeniu głownia szabli zazwyczaj ześlizgiwała się po krzywej utworzonej przez
dzwon hełmu. Ten właśnie rodzaj hełmu utrzymywał się najdłużej na Wschodzie, zwłaszcza w Persji.
Ruskie hełmy (szyszaki) kulisto-stożkowe zaklasyfikowane zostały przez Kirpicznikowa jako typ II.
Tworzą one grupę zwartą, charakterystyczną, ale jednocześnie zróżnicowaną chronologicznie. Każdy
z egzemplarzy zbudowany jest z czterech znitowanych blach żelaznych (przy czym blacha przednia
i tylna nakładają się na boczne), bez nosala, z czepcem kolczym, z tuleją na szczycie, z całkowicie wy-
złoconym miedziano-brązowym pokryciem, ponadto z dekoracją nad czołem w formie diademu z mo-
tywów lilii oraz z umieszczonych po bokach wypukłych, zaopatrzonych w grociki, czworobocznych
blaszek (jakby małe umba). Poszczególne egzemplarze tej grupy mają cechy indywidualne, ale podo-
bieństw jest tyle, że mówić można o tożsamości warsztatu. Grupa liczy pięć okazów z terenu Rusi,
z miejscowości: Gulbiszcze (X w.), Czarna Mogiła k. Czernihowa (2 okazy, X w.; ryc. 34II), Mókre
k. Dubna (X w.) oraz Rajkowickie Horodyszcze (okaz z nosalem, XII lub 1 poł. XIII w.). Kirpiczni-
kow słusznie podkreślił oryginalność dekoracji hełmu jako dorobek ruskich płatnerzy i złotników; ogól-
nie przyjął związek tego typu ze Wschodem, wskazał okaz pośredni, znaleziony w kurhanie nad rzeką
Oskołą (ok. XIII w.), dopatrzył się analogii w malarstwie manichejskim i sogdyjskim (z VII-IX w.),
ale przeoczył fakt istnienia bardzo podobnego okazu sasanidzkiego, datowanego na III w., w British
Museum102. Najbardziej wszakżefrapujący jest fakt odkrycia ośmiu hełmów-szyszaków tego typu poza
ziemiami ruskimi — do tego tematu powrócimy przy omawianiu zabytków polskich.
Dalsze przekształcenia hełmu typu II, o analogicznej konstrukcji, ałe odmiennej — choć zawsze
noszącej cechy stylistyki staroruskiej — dekoracji, mieszczą się w klasie oznaczonej cyfrą IIA. Przy-
kładem jest jeden z hełmów wykopanych w Gniezdowie oraz hełm ze wsi Babicze (pokryty w całości
blachą miedzianą; ryc. 34 IIA), posiadający jeszcze trzy inne analogie; datuje się je na XII lub 1 poł.
XIII w.
100 A. N. Kirpicznikow Ruskije szlemy X-XI1I w. „Sowietskaja Archeołogia” 1958, nr 4, s. 47-69.
101 A. N. Kirpicznikow Drewnieruskcje orużje. Z. 3. „Archeołogia SSSR. Swod archeołogiczeskich istocznikow. El-36”,
1971, s. 22-32. Rec.: A. Nowakowski w: „Kwartalnik Historii Kułtury Materialnej” R. 20, 1972, nr 4, s. 712-717. Szcze-
gólnie krytycznie odniósł się Nowakowski do proponowanej przez Kirpicznikowa typologii hełmów.
102 Hejdoya Der sogenantite St. Wenzels-Helm, s. 49, ryc. 23; — Russel Robinson Oriental Armour..., tabl. 1 A.
70