DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.29773#0193
że pod zbroję kładziono jeszcze grubo watowany kaftan, widać, iż ochrona polegała na wielowarstwo-
wości, a nie na grubości zasadniczych elementów.
Typowo ruską zbroją wierzchnią, występującą przeważnie razem z kolczugą, był bechter (mong.
bekter), stosowany już pod koniec XV w., rozpowszechniony w dwóch następnych stuleciach,
w zasadzie jednak z uwagi na wysoką cenę przysługujący tylko możnym bojarom, dowódcom, a nawet
godny zbrojowni carskiej. Podobnie jak dawna azjatycka zbroja lamelkowa, bechter składał się z wielu
wąskich podłużnych płytek żelaznych, ale łączonych kolczą plecionką, a nie rzemykami czy sznurkami.
Pomysł takiej zbroi narodził się, jak wspomniano, w Persji; zdobyła ona popularność w Turcji, ale do-
piero na Rusi przybrała postać charakterystyczną i odznaczyła się wysokim poziomem technicznego
wykonania. Bechter moskiewski miał zwykle kształt kaftana bez rękawów i kołnierza. Lekko wcięty, się-
gał niewiele poniżej pasa; zapinany był na rzemyki i sprzączki zazwyczaj po lewej (niekiedy po prawej)
stronie i na ramionach. Składał się z wertykalnych rzędów płytek, które same także, ustawione poziomo,
nakładały się od dołu do góry, przykrywając jedna drugą do dwóch trzecich szerokości; po brzegach
łączyła je plecionka kolcza. Zwykle konstruowano pięć rzędów napierśnika, siedem — naplecznika, po
dwa lub trzy na bokach. Płytki wykuwano wypukło, zdobiąc je czasem złotem w napisy lub ornamenty.
Cała tajemnica wyrobu bechtera polegała na układzie i łączeniu owych płytek: pojedyncza płytka po-
siadała na krótszych brzegach po trzy otworki, a ponieważ kolejne płytki częściowo się nakrywały, każde
z łączących kółek mogło objąć aż trzy płytki naraz. Efekt tej struktury był zadziwiający i niezmiernie
korzystny: przy ciosie sąsiadujące płytki całkowicie nachodziły na siebie, w ten sposób dając podwójną
lub nawet potrójną osłonę72. Przeważnie 1500 płytek potrzebował płatnerz na sporządzenie bechtera.
Przeciętny ciężar tej zbroi wynosił 12 kg.
Wymienione wyżej zbroje uzupełniano zwykle karwaszami, złożonymi z szerokich łyżek i bransolet
połączonych kolczą płecionką, czasem z aplikowanymi, zwyczajem perskim, łapawicami. W wieku XVI
ruscy wojownicy chętnie stosowali niewielkie koliste tarcze metalowe (ok. 50 cm średn.) z ostrym wy-
stępem pośrodku.
Kolczugi, pancerze, bajdany, juszmany i bechtery były w zasadzie zbrojami możnych. Szerokie
masy biedniejszych bojarów i ludu powoływanego do wojska poprzestawały na zbroi miękkiej. Typowy
był tu obszerny kaftan lub watowany, przeszywany żupan, zw. ‘tegilaja’, znany głównie z ikonografii
zachodnioeuropejskiej73. Popularnością cieszyły się też, mające odwieczną tradycję, zbroje złożone z pły-
tek lub tarczek naszywanych na podkład skórzany lub tekstylny, występujące pod nazwami: ‘kujak’
i ‘kołontar’.
Łuki, oszczepy-sulice, szable, topory i buławy, a także kiścienie składały się na tradycyjny arsenał
ruskiej broni zaczepnej. Ich formy niewiele się zmieniły od czasów średniowiecza. Istotny natomiast
postęp nastąpił, jak powiedziano, w uzbrojeniu piechoty od czasów Iwana Groźnego. Podstawową jej
bronią stał się berdysz, broń drzewcowa pokrewna glewii i halabardzie, groźna w boju, przeznaczona
jednak wyłącznie do zamachowego, tnącego ciosu. Żeleźce berdysza, jednosieczne, podłużne, szerokie,
zamocowane wzdłuż drzewca, zbliżało się niekiedy kształtem do półksiężyca i osiągało znaczną długość
(ponad 100 cm). Prócz tego oddziały strzelców otrzymały po połowie stulecia lontowe rusznice, wzo-
rowane na zachodnioeuropejskich, głównie niemieckich i polskich. Rychło uruchomiono rodzimą pro-
dukcję broni palnej na dużą skalę74.
Pod wpływem Persji i Turcji rozwijała się w Moskwie moda broni ozdobnej, reprezentacyjnej, na
użytek cara i możnych bojarów. Wpływ ten widoczny był szczególnie we wspaniałych rzędach i siodłach,
w tzw. wielkim ubiorze końskim. W zachowanych z tego czasu na Kremlu siodłach dostrzega się cechy
stylu narodowego, widoczne nie tylko w doborze motywów dekoracyjnych, ale również w samej formie:
przedni łęk typowego siodła moskiewskiego posiadał kulę wklęsłą o zarysie wieiobocznym75 (por. ryc.
101 e). Wzorem tureckim koń w stroju paradnym otrzymywał buńczuk-podgardle, pokrycie zadu —
czaprak, pokrycie piersi — czołdar, podkład pod siodło, nakrycie na siodło i nakrycie ogólne (namiot).
Broń reprezentacyjną, szable, sajdaki, czekany, buławy, kształtowano według orientalnego smaku, zło-
cąc, wysadzając kamieniami i perłami, zdobiąc emalią i niellem. Szczyt stylu „bogatego”, podobnie jak
w Turcji i w Polsce, przypadł na wiek XVII.
72 A. K. Słowikowski Założenia konstrukcyjne bechterów grupy moskietuskiej (referat wygłoszony w 1971 r. w Stowarzy-
szeniu Miłośników Dawnej Broni i Barwy w Krakowie).
72 M. Gutkowska-Rychlewska Historia ubiorów. Wrocław 1968, s. 548-549, il. 643-644.
71 W. B. Wilinbachow Początkowy okres rozwoju broni palnej w krajach słowiańskich. „Kwartalnik Historii Nauki
1 Techniki” 1963, nr 2; — N. W. Gordiejew Russkoje Ogniestrelnoje orużje i mastiera-orużejniki Orużejnoj Pałaty XVII wieka.
W: Gosudarstwiennaja Orużejnaja Pałata Moskowskogo Kremła. Sbornik naucznych trudow. Moskwa 1954, s. 3-60.
75 M. M. Denisowa ‘Konjuszennaja Kazna*. Paradnoje konskoje ubranstwo XVI-XVII wiekow. Tamże, s. 249-304.
23*
179
wości, a nie na grubości zasadniczych elementów.
Typowo ruską zbroją wierzchnią, występującą przeważnie razem z kolczugą, był bechter (mong.
bekter), stosowany już pod koniec XV w., rozpowszechniony w dwóch następnych stuleciach,
w zasadzie jednak z uwagi na wysoką cenę przysługujący tylko możnym bojarom, dowódcom, a nawet
godny zbrojowni carskiej. Podobnie jak dawna azjatycka zbroja lamelkowa, bechter składał się z wielu
wąskich podłużnych płytek żelaznych, ale łączonych kolczą plecionką, a nie rzemykami czy sznurkami.
Pomysł takiej zbroi narodził się, jak wspomniano, w Persji; zdobyła ona popularność w Turcji, ale do-
piero na Rusi przybrała postać charakterystyczną i odznaczyła się wysokim poziomem technicznego
wykonania. Bechter moskiewski miał zwykle kształt kaftana bez rękawów i kołnierza. Lekko wcięty, się-
gał niewiele poniżej pasa; zapinany był na rzemyki i sprzączki zazwyczaj po lewej (niekiedy po prawej)
stronie i na ramionach. Składał się z wertykalnych rzędów płytek, które same także, ustawione poziomo,
nakładały się od dołu do góry, przykrywając jedna drugą do dwóch trzecich szerokości; po brzegach
łączyła je plecionka kolcza. Zwykle konstruowano pięć rzędów napierśnika, siedem — naplecznika, po
dwa lub trzy na bokach. Płytki wykuwano wypukło, zdobiąc je czasem złotem w napisy lub ornamenty.
Cała tajemnica wyrobu bechtera polegała na układzie i łączeniu owych płytek: pojedyncza płytka po-
siadała na krótszych brzegach po trzy otworki, a ponieważ kolejne płytki częściowo się nakrywały, każde
z łączących kółek mogło objąć aż trzy płytki naraz. Efekt tej struktury był zadziwiający i niezmiernie
korzystny: przy ciosie sąsiadujące płytki całkowicie nachodziły na siebie, w ten sposób dając podwójną
lub nawet potrójną osłonę72. Przeważnie 1500 płytek potrzebował płatnerz na sporządzenie bechtera.
Przeciętny ciężar tej zbroi wynosił 12 kg.
Wymienione wyżej zbroje uzupełniano zwykle karwaszami, złożonymi z szerokich łyżek i bransolet
połączonych kolczą płecionką, czasem z aplikowanymi, zwyczajem perskim, łapawicami. W wieku XVI
ruscy wojownicy chętnie stosowali niewielkie koliste tarcze metalowe (ok. 50 cm średn.) z ostrym wy-
stępem pośrodku.
Kolczugi, pancerze, bajdany, juszmany i bechtery były w zasadzie zbrojami możnych. Szerokie
masy biedniejszych bojarów i ludu powoływanego do wojska poprzestawały na zbroi miękkiej. Typowy
był tu obszerny kaftan lub watowany, przeszywany żupan, zw. ‘tegilaja’, znany głównie z ikonografii
zachodnioeuropejskiej73. Popularnością cieszyły się też, mające odwieczną tradycję, zbroje złożone z pły-
tek lub tarczek naszywanych na podkład skórzany lub tekstylny, występujące pod nazwami: ‘kujak’
i ‘kołontar’.
Łuki, oszczepy-sulice, szable, topory i buławy, a także kiścienie składały się na tradycyjny arsenał
ruskiej broni zaczepnej. Ich formy niewiele się zmieniły od czasów średniowiecza. Istotny natomiast
postęp nastąpił, jak powiedziano, w uzbrojeniu piechoty od czasów Iwana Groźnego. Podstawową jej
bronią stał się berdysz, broń drzewcowa pokrewna glewii i halabardzie, groźna w boju, przeznaczona
jednak wyłącznie do zamachowego, tnącego ciosu. Żeleźce berdysza, jednosieczne, podłużne, szerokie,
zamocowane wzdłuż drzewca, zbliżało się niekiedy kształtem do półksiężyca i osiągało znaczną długość
(ponad 100 cm). Prócz tego oddziały strzelców otrzymały po połowie stulecia lontowe rusznice, wzo-
rowane na zachodnioeuropejskich, głównie niemieckich i polskich. Rychło uruchomiono rodzimą pro-
dukcję broni palnej na dużą skalę74.
Pod wpływem Persji i Turcji rozwijała się w Moskwie moda broni ozdobnej, reprezentacyjnej, na
użytek cara i możnych bojarów. Wpływ ten widoczny był szczególnie we wspaniałych rzędach i siodłach,
w tzw. wielkim ubiorze końskim. W zachowanych z tego czasu na Kremlu siodłach dostrzega się cechy
stylu narodowego, widoczne nie tylko w doborze motywów dekoracyjnych, ale również w samej formie:
przedni łęk typowego siodła moskiewskiego posiadał kulę wklęsłą o zarysie wieiobocznym75 (por. ryc.
101 e). Wzorem tureckim koń w stroju paradnym otrzymywał buńczuk-podgardle, pokrycie zadu —
czaprak, pokrycie piersi — czołdar, podkład pod siodło, nakrycie na siodło i nakrycie ogólne (namiot).
Broń reprezentacyjną, szable, sajdaki, czekany, buławy, kształtowano według orientalnego smaku, zło-
cąc, wysadzając kamieniami i perłami, zdobiąc emalią i niellem. Szczyt stylu „bogatego”, podobnie jak
w Turcji i w Polsce, przypadł na wiek XVII.
72 A. K. Słowikowski Założenia konstrukcyjne bechterów grupy moskietuskiej (referat wygłoszony w 1971 r. w Stowarzy-
szeniu Miłośników Dawnej Broni i Barwy w Krakowie).
72 M. Gutkowska-Rychlewska Historia ubiorów. Wrocław 1968, s. 548-549, il. 643-644.
71 W. B. Wilinbachow Początkowy okres rozwoju broni palnej w krajach słowiańskich. „Kwartalnik Historii Nauki
1 Techniki” 1963, nr 2; — N. W. Gordiejew Russkoje Ogniestrelnoje orużje i mastiera-orużejniki Orużejnoj Pałaty XVII wieka.
W: Gosudarstwiennaja Orużejnaja Pałata Moskowskogo Kremła. Sbornik naucznych trudow. Moskwa 1954, s. 3-60.
75 M. M. Denisowa ‘Konjuszennaja Kazna*. Paradnoje konskoje ubranstwo XVI-XVII wiekow. Tamże, s. 249-304.
23*
179