DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.29773#0228
wał muszkiet lontowy. Ujęto mu jednak ciążaru, odrzucono podpórkę (forkiet), usprawniono system
nabijania, przede wszystkim zaś udoskonalono proch strzelniczy. Oddziały muszkieterów można
było zestawiać nie z dziesięciu, jak dotychczas, lecz z sześciu szeregów, bo na tyle skrócono czas przy-
gotowania muszkietu do strzału, strzelano zaś, jak wiadomo, szeregami; po oddaniu salwy kolejny sze-
reg wycofywał się do tyłu. Doniosła reforma stałej armii francuskiej nastąpiła za panowania Ludwika
XIV, w latach 1670-1680, głównie z inicjatywy ministra wojny, markiza de Louvois. W piechocie osta-
tecznie usunięto piki i wprowadzono strzelby skałkowe, zw. fuzjami lub flintami, zaczęto używać bag-
netów. Armia francuska na pół wieku stała się wzorem dla innych armii europejskich. Piechur uzbro-
jony w karabin z bagnetem był najbardziej charakterystycznym typem żołnierza wieku XVIII. Miał
też broń boczną — tasak, uczono go rzucać granatem, niemniej nadal decydowała jego sprawność
w strzelaniu. Podoficerowie i oficerowie piechoty uzbrojeni byli w rapiery i pałasze, w szpontony i pi-
stolety.
W pierwszej połowie wieku XVII w armiach europejskich występowalo kilka typów jazdy: jazda
ciężka — lansjerzy, w hełmach zamkniętych i pełnych zbrojach, stosujący lekkie kopie oraz rapiery, jazda
ciężka — kirasjerzy, również w hełmach zamkniętych i zbrojach po kolana, walczący rapierami i krótką
bronią palną, jazda średnia — arkebuzjerzy, w szturmakach lub szyszakach oraz kirysach, uzbrojeni
w arkebuzy oraz broń boczną, wreszcie dragonia, czyli właściwie piechota podjeżdżająca do bitwy na
koniach, uzbrojona czasem w hełmy i półzbroje, częściej już bez zbroi, stosująca krótki muszkiet, zw.
dragonem. Przed połową stulecia wytworzyła się rajtaria, jazda występująca bez zbroi i hełmu, za to
w kapeluszach i koletach, używająca rapiera i krótkiej broni palnej. Najpopularniejszą taktyką jazdy
strzelczej był ‘karakol’, polegający na tym, że oddział w obliczu przeciwnika strzelał szeregami, przy
czym przedni szereg po oddaniu salwy wycofywał się do tyłu, przystępując do ponownego ładowania
broni. Sposób ten, analogiczny do taktyki piechoty, posiadał więcej wad niż zalet, gdyż powodował za-
mieszanie i w gruncie rzeczy odbierał kawalerii jej podstawową zaletę — dynamikę szarży. Kłopoty
były także z dragonami. Nie zawsze udawało się ich spieszyć przed bitwą, gdy zaś to się powiodło,
niełatwo było w czasie walki upilnować konie, mimo że zadanie to powierzano odpowiednio wyszkolo-
nym koniowodnym. Próby unowocześnienia taktyki kawaleryjskiej oraz podniesienia dyscypliny od-
działów podejmowali wodzowie tej miary, co Gustaw II Adolf i Cromwell, lecz znaczenie jazdy malało
i pod koniec XVII oraz na pocz. XVIII w. niewiele już się ona liczyła. Jedynie jeszcze w Austrii, pro-
wadzącej wojny z Turcją, utrzymywano pułki dobrej kawalerii. Poważną reformę jazdy przeprowadził
po wstąpieniu na tron w 1740 r. król pruski Fryderyk II, formując, oprócz tradycyjnych kirasjerów,
także lekkie pułki huzarów — uzbrojonych w karabinki i szable, oraz ułanów — w lance. Po okresie
fryderycjańskim nastąpił znowu zmierzch tego znaku, miał on rozkwitnąć ponownie dopiero w dobie
wojen napoleońskich, częściowo pod połskim wpływem.
Nowa rola przypauła artylerii; ujednolicono kalibry dział, redukując ich nadmierną ilość, szczegól-
nie zaś rozwinięto artylerię polową. Zastosowanie najlżejszych, łatwych do transportu i obsługi dział
czterofuntowych (a nawet dział z lekkich rur żelaznych, owiniętych skórą) przyczyniło się do wielu
sukcesów Gustawa II Adolfa. Znaczny rozwój artylerit wszelkiego rodzaju, także ciężkich dział oblęż-
niczych, nastąpił we Francji pod rządami Ludwika XIV, głównie dzięki wysiłkom Vaubana. Mimo to,
aż do poł. XVIII w., z powodu małej ruchliwości dział o większych kalibrach, artyleria spełniała na po-
lach bitew jedynie pomocniczą rolę. Rewolucyjnym posunięciem Fryderyka II było wprowadzenie
w 1759 r. haubic oraz artylerii konnej. Podobne zmiany w armii francuskiej nastąpiły za sprawą J. B.
Gribeauvala, dzięki któremu w latach osiemdziesiątych XVIII w. Francja dysponowała najsilniejszą
artylerią w Europie.
Udoskonalona broń sprawdzała się w licznych wojnach prowadzonych w tej epoce. Oprócz wspom-
nianej wojny trzydziestoletniej (1618-1648) oraz wojny domowej w Anglii (1642-1645) wymienić tu
jeszcze trzeba wojnę sukcesyjną hiszpańską (1702-1714), wojnę tzw. północną (1700-1721), wojny ślą-
skie i wojnę sukcesyjną austriacką (1740-1748) oraz wojnę siedmioletnią (1756-1763). Broń produko-
wano nadal w dawnych ośrodkach, takich jak Mediolan, Toledo, Solingen i Pasawa, rozwinęły się też
nowe ośrodki, zwłaszcza w zakresie broni palnej, jak Brescia i Suhl. W wieku XVIII tworzono liczne
manufaktury pracujące wyłącznie dla potrzeb wojska, zwłaszcza we Francji i w Niemczech.
Oprócz uzbrojenia bojowego przez cały ten okres wytwarzano broń o charakterze specjalnym, cere-
monialną, myśliwską, pojedynkową czy sportową. W ciągu wieku XVII, a nawet i później, próbowano
jeszcze kultywować pewne obyczaje rycerskie, ale turnieje zamieniono w popisy zw. karuzelami. Zanie-
chano bezpośrednich starć w szrankach, zabawiano się natomiast ścinaniem głowy manekina wyobra-
żającego Turka lub trafianiem kopią w pierścienie. Zbroje przywdziewano głównie na pokaz i chętnie
dawano się w nich portretować. Świetnie rozwijała się myśliwska broń palna, osiągając poziom nie-
zrównany zarówno pod względem technicznym, jak i artystycznym.
214
nabijania, przede wszystkim zaś udoskonalono proch strzelniczy. Oddziały muszkieterów można
było zestawiać nie z dziesięciu, jak dotychczas, lecz z sześciu szeregów, bo na tyle skrócono czas przy-
gotowania muszkietu do strzału, strzelano zaś, jak wiadomo, szeregami; po oddaniu salwy kolejny sze-
reg wycofywał się do tyłu. Doniosła reforma stałej armii francuskiej nastąpiła za panowania Ludwika
XIV, w latach 1670-1680, głównie z inicjatywy ministra wojny, markiza de Louvois. W piechocie osta-
tecznie usunięto piki i wprowadzono strzelby skałkowe, zw. fuzjami lub flintami, zaczęto używać bag-
netów. Armia francuska na pół wieku stała się wzorem dla innych armii europejskich. Piechur uzbro-
jony w karabin z bagnetem był najbardziej charakterystycznym typem żołnierza wieku XVIII. Miał
też broń boczną — tasak, uczono go rzucać granatem, niemniej nadal decydowała jego sprawność
w strzelaniu. Podoficerowie i oficerowie piechoty uzbrojeni byli w rapiery i pałasze, w szpontony i pi-
stolety.
W pierwszej połowie wieku XVII w armiach europejskich występowalo kilka typów jazdy: jazda
ciężka — lansjerzy, w hełmach zamkniętych i pełnych zbrojach, stosujący lekkie kopie oraz rapiery, jazda
ciężka — kirasjerzy, również w hełmach zamkniętych i zbrojach po kolana, walczący rapierami i krótką
bronią palną, jazda średnia — arkebuzjerzy, w szturmakach lub szyszakach oraz kirysach, uzbrojeni
w arkebuzy oraz broń boczną, wreszcie dragonia, czyli właściwie piechota podjeżdżająca do bitwy na
koniach, uzbrojona czasem w hełmy i półzbroje, częściej już bez zbroi, stosująca krótki muszkiet, zw.
dragonem. Przed połową stulecia wytworzyła się rajtaria, jazda występująca bez zbroi i hełmu, za to
w kapeluszach i koletach, używająca rapiera i krótkiej broni palnej. Najpopularniejszą taktyką jazdy
strzelczej był ‘karakol’, polegający na tym, że oddział w obliczu przeciwnika strzelał szeregami, przy
czym przedni szereg po oddaniu salwy wycofywał się do tyłu, przystępując do ponownego ładowania
broni. Sposób ten, analogiczny do taktyki piechoty, posiadał więcej wad niż zalet, gdyż powodował za-
mieszanie i w gruncie rzeczy odbierał kawalerii jej podstawową zaletę — dynamikę szarży. Kłopoty
były także z dragonami. Nie zawsze udawało się ich spieszyć przed bitwą, gdy zaś to się powiodło,
niełatwo było w czasie walki upilnować konie, mimo że zadanie to powierzano odpowiednio wyszkolo-
nym koniowodnym. Próby unowocześnienia taktyki kawaleryjskiej oraz podniesienia dyscypliny od-
działów podejmowali wodzowie tej miary, co Gustaw II Adolf i Cromwell, lecz znaczenie jazdy malało
i pod koniec XVII oraz na pocz. XVIII w. niewiele już się ona liczyła. Jedynie jeszcze w Austrii, pro-
wadzącej wojny z Turcją, utrzymywano pułki dobrej kawalerii. Poważną reformę jazdy przeprowadził
po wstąpieniu na tron w 1740 r. król pruski Fryderyk II, formując, oprócz tradycyjnych kirasjerów,
także lekkie pułki huzarów — uzbrojonych w karabinki i szable, oraz ułanów — w lance. Po okresie
fryderycjańskim nastąpił znowu zmierzch tego znaku, miał on rozkwitnąć ponownie dopiero w dobie
wojen napoleońskich, częściowo pod połskim wpływem.
Nowa rola przypauła artylerii; ujednolicono kalibry dział, redukując ich nadmierną ilość, szczegól-
nie zaś rozwinięto artylerię polową. Zastosowanie najlżejszych, łatwych do transportu i obsługi dział
czterofuntowych (a nawet dział z lekkich rur żelaznych, owiniętych skórą) przyczyniło się do wielu
sukcesów Gustawa II Adolfa. Znaczny rozwój artylerit wszelkiego rodzaju, także ciężkich dział oblęż-
niczych, nastąpił we Francji pod rządami Ludwika XIV, głównie dzięki wysiłkom Vaubana. Mimo to,
aż do poł. XVIII w., z powodu małej ruchliwości dział o większych kalibrach, artyleria spełniała na po-
lach bitew jedynie pomocniczą rolę. Rewolucyjnym posunięciem Fryderyka II było wprowadzenie
w 1759 r. haubic oraz artylerii konnej. Podobne zmiany w armii francuskiej nastąpiły za sprawą J. B.
Gribeauvala, dzięki któremu w latach osiemdziesiątych XVIII w. Francja dysponowała najsilniejszą
artylerią w Europie.
Udoskonalona broń sprawdzała się w licznych wojnach prowadzonych w tej epoce. Oprócz wspom-
nianej wojny trzydziestoletniej (1618-1648) oraz wojny domowej w Anglii (1642-1645) wymienić tu
jeszcze trzeba wojnę sukcesyjną hiszpańską (1702-1714), wojnę tzw. północną (1700-1721), wojny ślą-
skie i wojnę sukcesyjną austriacką (1740-1748) oraz wojnę siedmioletnią (1756-1763). Broń produko-
wano nadal w dawnych ośrodkach, takich jak Mediolan, Toledo, Solingen i Pasawa, rozwinęły się też
nowe ośrodki, zwłaszcza w zakresie broni palnej, jak Brescia i Suhl. W wieku XVIII tworzono liczne
manufaktury pracujące wyłącznie dla potrzeb wojska, zwłaszcza we Francji i w Niemczech.
Oprócz uzbrojenia bojowego przez cały ten okres wytwarzano broń o charakterze specjalnym, cere-
monialną, myśliwską, pojedynkową czy sportową. W ciągu wieku XVII, a nawet i później, próbowano
jeszcze kultywować pewne obyczaje rycerskie, ale turnieje zamieniono w popisy zw. karuzelami. Zanie-
chano bezpośrednich starć w szrankach, zabawiano się natomiast ścinaniem głowy manekina wyobra-
żającego Turka lub trafianiem kopią w pierścienie. Zbroje przywdziewano głównie na pokaz i chętnie
dawano się w nich portretować. Świetnie rozwijała się myśliwska broń palna, osiągając poziom nie-
zrównany zarówno pod względem technicznym, jak i artystycznym.
214