DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.29773#0311
jej podjęto dopiero w okresie stanisławowskim, po objęciu w 1763 r. stanowiska generała artylerii
koronnej przez Alojzego Brtihla. Jak wiemy, założona przez króla ludwisarnia warszawska roz-
winęła dość dużą produkcję, odlewając w latach 1767-1792 kilkaset armat spiżowych i żelaznych,
a także moździerzy, granatników i haubic; było ich jednak za mało, aby stawić czoła potężnej artylerii
rosyjskiej.
Polskie działa z tej epoki znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego. Jeśli chodzi
0 okres wcześniejszy, zwraca uwagę lufa działa długiego, ćwierćkolubryny, czyli falkona bastardowego,
z godłem „Skorpion” (kal. 98 mm, 270 cm dł.), z czteropolową tarczą herbową Rzeczypospolitej, z her-
bem Szwecji i Wazów (Snopek), ale z braku imienia królewskiego nie wiemy, któremu z dwóch pierw-
szych Wazów ją przypisać. Bezspornie natomiast określona jest lufa działa długiego, kolubryny oktawy,
czyli falkonetu wielkiego (kal. ok. 30 mm, 246 cm dł., donośność strzału ok. 400 m). Z herbów i napi-
sów wynika, że odlał ją Jan Breutelt dla króla Zygmunta III w ludwisarni królewskiej w Wilnie w 1631 r.
W roku 1706 podczas wojny północnej znajdowała się w zamku Zabierz nad Jasiołdą. Po zdobyciu
zamku Karol XII rozkazał zagwoździć wszystkie działa. Lufa została wydobyta z Jasiołdy w 1900 r.220
W tych samych zbiorach mamy też dwa małe falkonety odlane we Lwowie za czasów Zygmunta III,
jeden ufundowany przez lwowskiego burmistrza Marcina Kampiana w 1614 r. (kal. 40 mm, lufa 139,5
cm dł., donośność bojowa ok. 170 m), drugi odlany prawdopodobnie przez Jerzego lub Kacpra Franke
ok. 1630 r. (kal. 31,5 mm, lufa 171,5 cm dł., donośność ok. 200 m).
W Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu znajduje się pięć armat Władysława IV, które w 1649 r.
wymienione zostały przez Krzysztofa Arciszewskiego w inwentarzu arsenału warszawskiego pośród 74
innych dział spiżowych221. Są to: półkartauna z godłem „św. Szymon” (z serii „12 apostołów”), odlana
w 1635 r. przez Daniela Tyma (kal. 145 mm, 298 cm dł.), oraz dwie identyczne półkartauny z godłem
„Wilk”(kal. 145 mm, 299 cm dł.), dzieło Ludwika Wichtendala w Gdańsku z 1633 r.; ponadto: dwie
sześciofuntowe armaty regimentowe oraz oktawy, jedna odlana w 1633 r. przez Jana Breutelta (kal.
98 mm, 142 cm dł.), druga zaś w 1638 r. przez Daniela Tyma (kal. 100 mm, 141 cm dł.). Działa te,
jak o tym świadczą napisy, zostały na rozkaz Władysława IV wykonane ze spiżu dawnych armat króla
Zygmunta. Augusta („Materiam Sigismundus Augustus, formam Rex Vladislaus dedit”). Wywiezione
po 1794 r. do Rosji, powróciły do Polski w 1922 r. i przekazane zostały na Wawel.
W Muzeum Wojska Polskiego przechowuje się pewną liczbę polskich luf armatnich z 2 poł. XVII w.
Dla przykładu wymienimy ćwierćkolubrynę, czyli falkon bastardowy, kategorii „Pelikan”, z godłem
„św. Statusław” (kąl. 103 mm, lufa 269 cm dł.), ofiarowany w 1677 r. przez braci Jerzego i Konstantego
Kotonich, sekretarzy królewskich, prawdopodobnie jako wyraz wdzięczności za uzyskanie indygenatu,
oraz falkonet mały (kal. 50 mm, lufa 185 cm dł.), odlany w 1681 r. na polecenie Teodora Denhoffa, pod-
komorzego w.kor. Muzeum to posiada również dość poważną kolekcję luf armatnich żelaznych z XVII
w., m.in. ćwierćkolubryny, czyli falkony bastardowe, oktawę, czyli falkonet wielki, oraz kilka falkone-
tów średnich i małych. Pochodzą one głównie z wykopalisk (w Dubnie, Wiśniowcu, Kolbuszowej, a tak-
że w Warszawie)222.
Okres saski w zbiorach warszawskich reprezentuje spiżowa lufa oktawy z lat 1716-1720 (kal. 97 mm,
lufa 240 cm dł.), z czteropolowym herbem Rzeczypospolitej oraz herbem saskim, ponadto z herbem
Wydra, należącym do pułkownika artylerii Jana Rybińskiego, oraz herbem Brochwicz z literami
ISKGPPA (Jan Stanisław Kątski generał podolski pułkownik artylerii), a także lufa działa polowego
regimentowego (kal. 88 mm, 185 cm dł.) z 1727 r., z godłem przedstawiającym jednego z ewangelistów
1 herbem Korybut223. Niewiele natomiast pozostalo z artylerii króla Stanisława. Wskazać możemy m.in.
siedem dział regimentowych (kal. 75-79 mm, 115-126 cm dł.), odlanych w latach 1786-1791 przez lud-
wisarza warszawskiego Jana Dietricha, oraz regimentowy moździerz piechoty, odlany również w War-
szawie, w 1773 r., przez Jana Zachariasza Neuberta224.
UZBROJENIE JANCZARÓW POLSKICH
Aż do końca dawnej Rzeczypospolitej w komputach wojsk wymieniano chorągwie janczarskie i węgier-
skie — specyficzne formacje o charakterze gwardii hetmańskiej, stanowiące dowód trwałości wpływów
orientalnych i konserwatyzmu militarnej kultury sarmackiej. Niewiele posiadamy materiałów dotyczą-
cych chorągwi węgierskich, natomiast janczarzy polscy mają dość dobrą dokumentację źródłową i iko-
220 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVII, s. 57, poz. 103.
221 M. Grodzicka Armaty Wladyslawa IV na Wawelu. „Arsenal” 1958, nr 2, s. 35-39.
222 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVII, s. 57-65.
223 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVIII s. 59, poz. 95.
224 Jw„ s. 57-64.
37 Broń w dawnej Polsee
289
koronnej przez Alojzego Brtihla. Jak wiemy, założona przez króla ludwisarnia warszawska roz-
winęła dość dużą produkcję, odlewając w latach 1767-1792 kilkaset armat spiżowych i żelaznych,
a także moździerzy, granatników i haubic; było ich jednak za mało, aby stawić czoła potężnej artylerii
rosyjskiej.
Polskie działa z tej epoki znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego. Jeśli chodzi
0 okres wcześniejszy, zwraca uwagę lufa działa długiego, ćwierćkolubryny, czyli falkona bastardowego,
z godłem „Skorpion” (kal. 98 mm, 270 cm dł.), z czteropolową tarczą herbową Rzeczypospolitej, z her-
bem Szwecji i Wazów (Snopek), ale z braku imienia królewskiego nie wiemy, któremu z dwóch pierw-
szych Wazów ją przypisać. Bezspornie natomiast określona jest lufa działa długiego, kolubryny oktawy,
czyli falkonetu wielkiego (kal. ok. 30 mm, 246 cm dł., donośność strzału ok. 400 m). Z herbów i napi-
sów wynika, że odlał ją Jan Breutelt dla króla Zygmunta III w ludwisarni królewskiej w Wilnie w 1631 r.
W roku 1706 podczas wojny północnej znajdowała się w zamku Zabierz nad Jasiołdą. Po zdobyciu
zamku Karol XII rozkazał zagwoździć wszystkie działa. Lufa została wydobyta z Jasiołdy w 1900 r.220
W tych samych zbiorach mamy też dwa małe falkonety odlane we Lwowie za czasów Zygmunta III,
jeden ufundowany przez lwowskiego burmistrza Marcina Kampiana w 1614 r. (kal. 40 mm, lufa 139,5
cm dł., donośność bojowa ok. 170 m), drugi odlany prawdopodobnie przez Jerzego lub Kacpra Franke
ok. 1630 r. (kal. 31,5 mm, lufa 171,5 cm dł., donośność ok. 200 m).
W Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu znajduje się pięć armat Władysława IV, które w 1649 r.
wymienione zostały przez Krzysztofa Arciszewskiego w inwentarzu arsenału warszawskiego pośród 74
innych dział spiżowych221. Są to: półkartauna z godłem „św. Szymon” (z serii „12 apostołów”), odlana
w 1635 r. przez Daniela Tyma (kal. 145 mm, 298 cm dł.), oraz dwie identyczne półkartauny z godłem
„Wilk”(kal. 145 mm, 299 cm dł.), dzieło Ludwika Wichtendala w Gdańsku z 1633 r.; ponadto: dwie
sześciofuntowe armaty regimentowe oraz oktawy, jedna odlana w 1633 r. przez Jana Breutelta (kal.
98 mm, 142 cm dł.), druga zaś w 1638 r. przez Daniela Tyma (kal. 100 mm, 141 cm dł.). Działa te,
jak o tym świadczą napisy, zostały na rozkaz Władysława IV wykonane ze spiżu dawnych armat króla
Zygmunta. Augusta („Materiam Sigismundus Augustus, formam Rex Vladislaus dedit”). Wywiezione
po 1794 r. do Rosji, powróciły do Polski w 1922 r. i przekazane zostały na Wawel.
W Muzeum Wojska Polskiego przechowuje się pewną liczbę polskich luf armatnich z 2 poł. XVII w.
Dla przykładu wymienimy ćwierćkolubrynę, czyli falkon bastardowy, kategorii „Pelikan”, z godłem
„św. Statusław” (kąl. 103 mm, lufa 269 cm dł.), ofiarowany w 1677 r. przez braci Jerzego i Konstantego
Kotonich, sekretarzy królewskich, prawdopodobnie jako wyraz wdzięczności za uzyskanie indygenatu,
oraz falkonet mały (kal. 50 mm, lufa 185 cm dł.), odlany w 1681 r. na polecenie Teodora Denhoffa, pod-
komorzego w.kor. Muzeum to posiada również dość poważną kolekcję luf armatnich żelaznych z XVII
w., m.in. ćwierćkolubryny, czyli falkony bastardowe, oktawę, czyli falkonet wielki, oraz kilka falkone-
tów średnich i małych. Pochodzą one głównie z wykopalisk (w Dubnie, Wiśniowcu, Kolbuszowej, a tak-
że w Warszawie)222.
Okres saski w zbiorach warszawskich reprezentuje spiżowa lufa oktawy z lat 1716-1720 (kal. 97 mm,
lufa 240 cm dł.), z czteropolowym herbem Rzeczypospolitej oraz herbem saskim, ponadto z herbem
Wydra, należącym do pułkownika artylerii Jana Rybińskiego, oraz herbem Brochwicz z literami
ISKGPPA (Jan Stanisław Kątski generał podolski pułkownik artylerii), a także lufa działa polowego
regimentowego (kal. 88 mm, 185 cm dł.) z 1727 r., z godłem przedstawiającym jednego z ewangelistów
1 herbem Korybut223. Niewiele natomiast pozostalo z artylerii króla Stanisława. Wskazać możemy m.in.
siedem dział regimentowych (kal. 75-79 mm, 115-126 cm dł.), odlanych w latach 1786-1791 przez lud-
wisarza warszawskiego Jana Dietricha, oraz regimentowy moździerz piechoty, odlany również w War-
szawie, w 1773 r., przez Jana Zachariasza Neuberta224.
UZBROJENIE JANCZARÓW POLSKICH
Aż do końca dawnej Rzeczypospolitej w komputach wojsk wymieniano chorągwie janczarskie i węgier-
skie — specyficzne formacje o charakterze gwardii hetmańskiej, stanowiące dowód trwałości wpływów
orientalnych i konserwatyzmu militarnej kultury sarmackiej. Niewiele posiadamy materiałów dotyczą-
cych chorągwi węgierskich, natomiast janczarzy polscy mają dość dobrą dokumentację źródłową i iko-
220 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVII, s. 57, poz. 103.
221 M. Grodzicka Armaty Wladyslawa IV na Wawelu. „Arsenal” 1958, nr 2, s. 35-39.
222 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVII, s. 57-65.
223 Stefańska Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVIII s. 59, poz. 95.
224 Jw„ s. 57-64.
37 Broń w dawnej Polsee
289