które najwcześniej pojawiły się u Rzymian i u Celtów63. Zrazu posługiwano się jedną tylko ostrogą
w formie niewielkiego brązowego kabłączka, z bodźcem w kształcie kolca, przyczepianym do zapiętka
sandała lub buta. Dla Rzymian, nie stosujących siodła i strzemion, było to istotnie doniosłe uspraw-
nienie w prowadzeniu konia. Dopiero od Sarmatów nauczyli się Rzymianie siodłać konie i jeździć w
strzemionach. U ludów wschodnich ostrogi nie znalazły uznania.

W wieku X na zachodzie Europy używano już najczęściej pary ostróg, wykutych z żelaza. Średnio-
wieczny materiał archeologiczny dostarcza znacznych ich ilości, znów pozwalając na ułożenie tabeli ty-
pologicznych64 (ryc. 27). Już we wczesnym okresie ostrogi były oznaką rycerskiego stanu i przedmio-

27. Ostrogi średniowieczne (wg Oakeshotta): a. ok. 1000 r.; — b. XIII w.; — c. ok. 1290 r.

tem zdobienia. Wyrabiano ich wiele, aby zaspokoić popyt, a moda zmieniała się dość szybko, warunko-
wana nie tylko kaprysem rycerzy, ale i zmianami w sposobie jeżdżenia wierzchem. Bodziec ostrogi na-
leżało dostosować do sposobu dosiadania konia, jak również do końskiego ubioru. O ile w wiekach X
i XI bodziec, zakończony kolcem stożkowym lub piramidkowym, bywał prosty, a ramiona kabłąka
znajdowały się w tej samej płaszczyźnie, w następnych dwóch stuleciach ramiona kabłąka wyginano
esowato, a bodziec, znacznie przedłużony, kierowano początkowo ku górze, później zaś ku dołowi.
W wieku XIII, a sporadycznie może nawet wcześniej, pojawiły się ostrogi z bodźcami gwiaździstymi,
nie wiemy jednak, gdzie zrodził się ów pomysł65.

Ostroga nie tworzyła najwygodniejszej do zdobiema płaszczyzny, a przecież już we wczesnym śred-
niowieczu stała się polem zabiegów złotniczych, przynoszących w rezultacie prawdziwe dzieła rzemio-
sła artystycznego.

Siodła (por. ryc. 5 a, c) wykonywane prawie wyłącznie z materiałów organicznych, z drewna, ze
skóry i tkanin, nie miały szans przetrwania do naszych czasów66. Ich fragmenty, najczęściej sprzączki,
okucia lub kościane ozdoby, znajduje się mekiedy w materiale archeologicznym, niewiele jednak mówią

28. Wczesnośredniowieczne siodło rycerskie, wg miniatury w Zlotym
Psalterzu z St Gallen, 2 poł. IX w.

nam one o budowie całości. Z przedstawień ikonograficznych wiemy (ryc. 28), że w wieku XI siodła po-
siadały wysokie łęki, dające rycerzowi mocne oparcie. W wiekach XII i XIII tylny łęk, szczegółnie roz-
budowany, obejmował półokrągłymi występami biodra jeźdźca.

Rząd koński (por. ryc. 5 b, d) składał się z uzdy z wędzidłem, ogłowiem i wodzami oraz z dodatko-
wych rzemieni utrzymujących siodło67. Rzemienie wzmacniane były i zdobione metalowymi sztucz-
kami, posiadały też oczywiście sprzączki; fragmenty te często się odnajduje. Najwięcej jednak zacho-
wało się żelaznych wędzideł trenzlowych. Wędzidło składało się z dwóch przegubowo złączonych prę-

** * 3 Jw., s. 224 nn.

*4 R. Zschille, R. Forrer Der Sporn in seiner Formenentwicklung. T. 1-2. Berlin 1891, 1899.

*5 A. Demmin Guide des amateurs d’armes et armures anciennes. Paryż 1869. Wersja niem. Die Kriegswaffen in ihren
geschichtlichen Entwickelungen von den altesten Zeiten bis auf die Gegenwart, eine Enzyklopadie der Waffenkunde. Lipsk 1869;

4 wyd. 1893 (2 tomy uzupełniające Wiesbaden 1893, 1896), s. 617; — H. Olsson Den aldere medeltida stjarntrissensporen
i belysning av ndgra skdnska fynd. [najstarsze ostrogi z kółkiem w świetle niektórych znalezisk skańskich]. Arsberattelse
1936-1937.

** Z. Źygulski (jun.) Ze studiów nad dawną sztuką siodlarską. „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Kra-
kowie” t. 5, 1959.

*’ G. C. Stone A Glossary of the Construction, decoration and use of Arms and Armor in all countries and at all times.
Portland (Muine) 1934; reedycja fototypiczna Nowy Jork 1961, passim.

54