DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Turris Sapientiae
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0069
Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
KATARZYNA MURAWSKA
Pamięci Profesora Jana Białostockiego
TURRIS SAPIENTIAE*
Mocny jak wieża bądź, co się nie zegnie,
Chociaż się wicher na jej szczyty wali
Dante, Czyściec, V, 14, 15
Wśród architektonicznych metafor, cieszących się zawsze dużą popularnością w historii ludzkiej myśli
— a szczególnie ukochanych przez średniowiecze1 — wyjątkowe miejsce zajmuje motyw wieży. Długą
listę alegorycznych budowli biblijnych otwiera uzurpatorska wieża Babel, nieustannie prowokująca
kolejne pokolenia do przypisywania jej coraz to nowych znaczeń, wśród których, obok tradycyjnych:
pychy i chaosu, pojawia się także sława i wiara w techniczny postęp ludzkości2. Długi żywot przypadł
w udziale trzem wcieleniom wież z Pieśni nad Pieśniami: Turris Davidica, Turris Eburnea i Turris Libani
obrazujących cnoty Maryjne oraz symbol Kościoła. Wieża jest też nieodłącznym komponentem tej
centralnej metafory średniowiecza, jaką jest zamek, symbol Marii oraz duszy ludzkiej, którego posz-
czególne elementy obrazują chrześcijańskie cnoty3. Z wieżowej metafory nie rezygnują też czasy nowe —
jej wizerunek trafia często do przedstawień emblematycznych, a Picinelli poświęca wieży osobną część
tego rozdziału swego Mondo Simbolico, w którym omawia znaczenie symboliczne różnych rodzajów
budowli4.
Wielość funkcji i form wieży, przyjmującej postać tak twierdzy obronnej, latarni morskiej, obser-
watorium, wieży widokowej, jak i stanowiącej nieodzowny element wielu różnych typów budowli — koś-
cioła, zamku, ratusza, willi — sprawiła, że motywem wieży posługiwano się dla wyrażenia wielu roz-
maitych treści, natury zupełnie przeciwnej.
Widziano w niej więc symbol Boga, duszpasterza, wcielenie cnót Marii i świeckiego władcy. Bywała
znakiem kościoła, zamku, ratusza, a także więzienia, symbolem władzy duchowej i świeckiej oraz jej
represyjnych możliwości. Była świadectwem boskiego przewodnictwa i wzorcem praw moralnych, a jed-
nocześnie oznaką pychy, wybujałych ambicji, skazanych na potępienie i utrącenie. Budowali ją aniołowie
* Artykuł jest częścią pierwszego rozdziału pracy doktorskiej Wieża Mądrości, Wiedzy i Medytacji. O intelektualnej metaforyce
wieży w sztuce od późniejszego średniowiecza do czasów nowych, przygotowanej na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem
prof. dr. Jana Białostockiego. Do Niego też, choć nie ma Go już wśród nas, kieruję swoje najgorętsze podziękowania. Bez Jego
pomocy, bez słów krzepiącej zachęty i życzliwej krytyki nie śmiałabym zmierzyć się z tak szerokim tematem i z chaosu znaczeń
skupionych wokół motywu wieży wydobyć jeden wątek, którego badaniu przez szereg lat pod Jego czujną opieką mogłam się
poświęcić.
Zebranie materiałów do tego rozdziału umożliwił mi pobyt w 1983 r. w The Warburg Institute w Londynie, pracownikom
którego, zwłaszcza zaś dr. Krzysztofowi Ligocie, dziękuję za pomoc bibliograficzną. Szczególną wdzięczność winna jestem profeso-
rom: Jackowi Woźniakowskiemu, Wiesławowi Juszczakowi oraz Lechowi Kalinowskiemu za wnikliwe recenzje pracy oraz nieoce-
nione uwagi krytyczne na jej temat. Dziękuję także dr. Jerzemu Miziołkowi, dr. Marianowi Dygo, mgr. Zbigniewowi Kolek oraz
Marii Trybockiej. Osobne podziękowania składam wreszcie moim Rodzicom, bez których pomocy ten, jak i inne rozdziały pracy,
nigdy by nie powstały.
1 O architektonicznej alegorii w średniowieczu por. m. in. R. D. Cornélius, The Figurative Castle. A Study in the Médiéval
Allegory ofthe Edifice wit h Especial Référence to Religious Writings, Bryn Mawr 1936; w literaturze nowożytnej — G. Goebel,
Poeta Faber. Erdichtete Architektur in der italienischen, spanischen und franzôsischen Literatur der Renaissance und des Barock,
Beitràge zu neuren Literatur-Geschichte, 14, Heidelberg 1971.
2 Najbardziej wyczerpującym zestawieniem symbolicznych znaczeń nadawanych wieży Babel jest wielotomowe studium
А. В o rs ta, Der Turmbau von Babel, Geschichte der Meinungen ùber Ursprung und Vielfalt des Sprachen und Vôlker, I — VI, Stuttgart
1959-1963.
3 Cornélius, op. cit.
4 F. Picinelli, Mondo Simbolico ô sia Università d'imprese scelte, spiegate, ed' illustrate con sentenze, ed eruditioni sacre,
e profane..., Milano 1653, Lib. XVI, с. XX, s. 426-429.
9 - Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
KATARZYNA MURAWSKA
Pamięci Profesora Jana Białostockiego
TURRIS SAPIENTIAE*
Mocny jak wieża bądź, co się nie zegnie,
Chociaż się wicher na jej szczyty wali
Dante, Czyściec, V, 14, 15
Wśród architektonicznych metafor, cieszących się zawsze dużą popularnością w historii ludzkiej myśli
— a szczególnie ukochanych przez średniowiecze1 — wyjątkowe miejsce zajmuje motyw wieży. Długą
listę alegorycznych budowli biblijnych otwiera uzurpatorska wieża Babel, nieustannie prowokująca
kolejne pokolenia do przypisywania jej coraz to nowych znaczeń, wśród których, obok tradycyjnych:
pychy i chaosu, pojawia się także sława i wiara w techniczny postęp ludzkości2. Długi żywot przypadł
w udziale trzem wcieleniom wież z Pieśni nad Pieśniami: Turris Davidica, Turris Eburnea i Turris Libani
obrazujących cnoty Maryjne oraz symbol Kościoła. Wieża jest też nieodłącznym komponentem tej
centralnej metafory średniowiecza, jaką jest zamek, symbol Marii oraz duszy ludzkiej, którego posz-
czególne elementy obrazują chrześcijańskie cnoty3. Z wieżowej metafory nie rezygnują też czasy nowe —
jej wizerunek trafia często do przedstawień emblematycznych, a Picinelli poświęca wieży osobną część
tego rozdziału swego Mondo Simbolico, w którym omawia znaczenie symboliczne różnych rodzajów
budowli4.
Wielość funkcji i form wieży, przyjmującej postać tak twierdzy obronnej, latarni morskiej, obser-
watorium, wieży widokowej, jak i stanowiącej nieodzowny element wielu różnych typów budowli — koś-
cioła, zamku, ratusza, willi — sprawiła, że motywem wieży posługiwano się dla wyrażenia wielu roz-
maitych treści, natury zupełnie przeciwnej.
Widziano w niej więc symbol Boga, duszpasterza, wcielenie cnót Marii i świeckiego władcy. Bywała
znakiem kościoła, zamku, ratusza, a także więzienia, symbolem władzy duchowej i świeckiej oraz jej
represyjnych możliwości. Była świadectwem boskiego przewodnictwa i wzorcem praw moralnych, a jed-
nocześnie oznaką pychy, wybujałych ambicji, skazanych na potępienie i utrącenie. Budowali ją aniołowie
* Artykuł jest częścią pierwszego rozdziału pracy doktorskiej Wieża Mądrości, Wiedzy i Medytacji. O intelektualnej metaforyce
wieży w sztuce od późniejszego średniowiecza do czasów nowych, przygotowanej na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem
prof. dr. Jana Białostockiego. Do Niego też, choć nie ma Go już wśród nas, kieruję swoje najgorętsze podziękowania. Bez Jego
pomocy, bez słów krzepiącej zachęty i życzliwej krytyki nie śmiałabym zmierzyć się z tak szerokim tematem i z chaosu znaczeń
skupionych wokół motywu wieży wydobyć jeden wątek, którego badaniu przez szereg lat pod Jego czujną opieką mogłam się
poświęcić.
Zebranie materiałów do tego rozdziału umożliwił mi pobyt w 1983 r. w The Warburg Institute w Londynie, pracownikom
którego, zwłaszcza zaś dr. Krzysztofowi Ligocie, dziękuję za pomoc bibliograficzną. Szczególną wdzięczność winna jestem profeso-
rom: Jackowi Woźniakowskiemu, Wiesławowi Juszczakowi oraz Lechowi Kalinowskiemu za wnikliwe recenzje pracy oraz nieoce-
nione uwagi krytyczne na jej temat. Dziękuję także dr. Jerzemu Miziołkowi, dr. Marianowi Dygo, mgr. Zbigniewowi Kolek oraz
Marii Trybockiej. Osobne podziękowania składam wreszcie moim Rodzicom, bez których pomocy ten, jak i inne rozdziały pracy,
nigdy by nie powstały.
1 O architektonicznej alegorii w średniowieczu por. m. in. R. D. Cornélius, The Figurative Castle. A Study in the Médiéval
Allegory ofthe Edifice wit h Especial Référence to Religious Writings, Bryn Mawr 1936; w literaturze nowożytnej — G. Goebel,
Poeta Faber. Erdichtete Architektur in der italienischen, spanischen und franzôsischen Literatur der Renaissance und des Barock,
Beitràge zu neuren Literatur-Geschichte, 14, Heidelberg 1971.
2 Najbardziej wyczerpującym zestawieniem symbolicznych znaczeń nadawanych wieży Babel jest wielotomowe studium
А. В o rs ta, Der Turmbau von Babel, Geschichte der Meinungen ùber Ursprung und Vielfalt des Sprachen und Vôlker, I — VI, Stuttgart
1959-1963.
3 Cornélius, op. cit.
4 F. Picinelli, Mondo Simbolico ô sia Università d'imprese scelte, spiegate, ed' illustrate con sentenze, ed eruditioni sacre,
e profane..., Milano 1653, Lib. XVI, с. XX, s. 426-429.
9 - Rocznik Historii Sztuki, t. XIX