DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Turris Sapientiae
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0070
66
KATARZYNA MURAWSKA
i przedstawiciele piekła. Jej wizerunek wiązano z dewizą constantia, gdyż jako turris fortissimo, była
symbolem trwałości i niewzruszonej potęgi, a z drugiej strony — jako dowód kruchości i przemijalności
rzeczy tego świata — włączano ją do repertuaru symboliki vanitas. Oznaczać mogła bojową gotowość
oraz czujność wobec wroga, a także bezpieczne schronienie, dobrowolną izolację, a w końcu ucieczkę od
świata.
Mimo różnorodności wyrażanych idei forma wieży za każdym razem okazywała się dostatecznie
zasobna, pozwalając na wydobywanie z niej coraz to nowego wyrazu zewnętrznego, jak i nowych treści.
Jeśli o istocie wieży w średniowieczu przesądzała cecha siły, myśl nowożytna eksploatowała jej wysokość,
to czasy nam bliższe coraz większą wagę przywiązywały do aspektu niedostępności, odosobnienia jej
mieszkańców.
Niniejszy artykuł omawia jeden z wariantów średniowiecznej ,,mocnej wieży", turris fortitudinis,
jakim był wizerunek Turris Sapientiae — alegoria ilustrująca jeden ze sposobów pojmowania chrześcijań-
skiej mądrości i posługująca się formą wieży obronnej.
TURRIS FORTITUDINIS
Najstarszą jakością przypisywaną wieży — dziś już tylko historyczną, choć niegdyś jej istotą, warun-
kiem sine qua non jej istnienia — jest cecha fortitudo. W skojarzeniu z tą budowlą abstrakcyjne pojęcie
siły nabierało sensu trwałości, obronności i niedostępności. Takimi przymiotami odznaczać się musiały
wznoszone w celach wojennych wieże od czasów antycznych aż po początek ery nowożytnej: od rzym-
skich turres speculatoriae i turres in deserto aż po wieże późnośredniowiecznych zamków5. Jeszcze
w połowie XV stulecia zadania takie stawiał wieży Alberti, pisząc:
W zamku powinna wznosić się jedna główna wieża, szczególnie trwała i mocna, jeśli chodzi o rodzaj murarki, i bardzo odporna,
wyższa niż reszta budowli, trudno dostępna, nie powinna mieć ona innego wejścia, jak tylko przez most zwodzony6.
Alberti dodawał wprawdzie, że wieża ta powinna przewyższać resztę budowli, ale główny nacisk położył
na jej trwałość, moc i niedostępność.
Aspekt siły dominował w średniowieczu nad wszelkimi innymi cechami funkcjonalnymi i formalnymi
wieży oraz łączoną z nią symboliką. Podporządkowana była mu nawet wysokość. Wieże budowało się
głównie po to, by były potężne i, jeśli były wysokie, to też służyło to temu samemu celowi. Wysokość
wieży strażniczej pozwalała na wcześniejsze dostrzeżenie wroga i, tym samym, podnosiła jej obronność,
jak też gwarantowała niedostępność7. Na moc, fortitudo wieży składały się więc jej trwałość, wielkość
rozmiarów i niedostępność.
Okazujące swą siłę wieże obronne zapełniają strony Biblii. Fragment Księgi Sędziów (IX, 51—53)
opowiadający o walce mieszkańców Tebes z niegodziwym władcą Abimelekiem daje historyczne świadec-
two strategicznej roli pełnionej już wiele tysięcy lat temu przez warowne wieże — pozwalające na
schronienie przed nacierającym wrogiem, jak też aktywną przed nim obronę z dogodnej, bo wyniesionej
pozycji.
W środku miasta znajdowała się twierdza dobrze obwarowana, w której znaleźli schronienie wszyscy mężczyźni i kobiety oraz
wszyscy możni tego miasta. Zamknęli ją za sobą i weszli na dach twierdzy. Abimelek podszedł pod samą twierdzę i począł ją
zdobywać. Kiedy Abimelek zbliżył się do bram twierdzy chcąc podłożyć pod nią ogień, pewna kobieta zrzuciła na głowę Abimeleka
kamień od żaren i rozbiła mu czaszkę8.
Mocnej, niezwyciężonej wieży — turris fortissimo — Biblia nadaje też sens symboliczny, widząc w niej
obraz Boga oraz żarliwej, niezachwianej wiary. W Księdze Przysłów pojawia się turris fortissimo jako imię
Pana (18.10), a w Psalmach — turris fortitudinis a facie inimici (61/60, 4). Tę „wieżę warowną przeciwko
5 A. Tuulse, Die Burgen in Eastland und Lelland, Dorpat 1942; tenże, Castles of the Western World, Wien 1958.
6 L. B. Alberti, L'architettura (de re aedificatoria). Testo latino e traduzione a cura di G. Orlandi. Introduzione e note di
P. Portoghesi, I —II, Milano 1966; przekład pol. Ksiąg Dziesięć o Sztuce Budowania, przełożyła z włoskiego I. Biegańska, Warszawa
1960, ks. V, rozdz. IV, s. 1124.
7 Nawet olbrzymie wysokości wież kościelnych miały, zdaniem niektórych badaczy, podkreślać — jak w karolińskim Westwer-
ku — potęgę władcy (E. B. Smith, Architectural Symbolism of Imperial Rome and the Middle Ages, Princeton 1956), lub też później
siłę Kościoła jako instytucji sprawującej władzę administracyjną i sądową (W. Beeh, Zur Bedeutungsgeschichte des Turmes. Der
Kapellen-Turm in Rottweil, „Jahrbuch fur Àsthetik und allgemeine Kunstwissenschaft", VI: 1961, s. 177-206; M. Braune, Turme
und Turmhàuser. Untersuchungen zu den Anfdngen des monumentalen Wohn- und Wehrbaues in Toscana (1000 bis 1300), Koln 1983,
s. 31-34.
8 Ten i następne cytaty z Biblii podaję według Biblii Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie
z języków oryginalnych. Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. III poprawione,
Poznań —Warszawa 1980.
KATARZYNA MURAWSKA
i przedstawiciele piekła. Jej wizerunek wiązano z dewizą constantia, gdyż jako turris fortissimo, była
symbolem trwałości i niewzruszonej potęgi, a z drugiej strony — jako dowód kruchości i przemijalności
rzeczy tego świata — włączano ją do repertuaru symboliki vanitas. Oznaczać mogła bojową gotowość
oraz czujność wobec wroga, a także bezpieczne schronienie, dobrowolną izolację, a w końcu ucieczkę od
świata.
Mimo różnorodności wyrażanych idei forma wieży za każdym razem okazywała się dostatecznie
zasobna, pozwalając na wydobywanie z niej coraz to nowego wyrazu zewnętrznego, jak i nowych treści.
Jeśli o istocie wieży w średniowieczu przesądzała cecha siły, myśl nowożytna eksploatowała jej wysokość,
to czasy nam bliższe coraz większą wagę przywiązywały do aspektu niedostępności, odosobnienia jej
mieszkańców.
Niniejszy artykuł omawia jeden z wariantów średniowiecznej ,,mocnej wieży", turris fortitudinis,
jakim był wizerunek Turris Sapientiae — alegoria ilustrująca jeden ze sposobów pojmowania chrześcijań-
skiej mądrości i posługująca się formą wieży obronnej.
TURRIS FORTITUDINIS
Najstarszą jakością przypisywaną wieży — dziś już tylko historyczną, choć niegdyś jej istotą, warun-
kiem sine qua non jej istnienia — jest cecha fortitudo. W skojarzeniu z tą budowlą abstrakcyjne pojęcie
siły nabierało sensu trwałości, obronności i niedostępności. Takimi przymiotami odznaczać się musiały
wznoszone w celach wojennych wieże od czasów antycznych aż po początek ery nowożytnej: od rzym-
skich turres speculatoriae i turres in deserto aż po wieże późnośredniowiecznych zamków5. Jeszcze
w połowie XV stulecia zadania takie stawiał wieży Alberti, pisząc:
W zamku powinna wznosić się jedna główna wieża, szczególnie trwała i mocna, jeśli chodzi o rodzaj murarki, i bardzo odporna,
wyższa niż reszta budowli, trudno dostępna, nie powinna mieć ona innego wejścia, jak tylko przez most zwodzony6.
Alberti dodawał wprawdzie, że wieża ta powinna przewyższać resztę budowli, ale główny nacisk położył
na jej trwałość, moc i niedostępność.
Aspekt siły dominował w średniowieczu nad wszelkimi innymi cechami funkcjonalnymi i formalnymi
wieży oraz łączoną z nią symboliką. Podporządkowana była mu nawet wysokość. Wieże budowało się
głównie po to, by były potężne i, jeśli były wysokie, to też służyło to temu samemu celowi. Wysokość
wieży strażniczej pozwalała na wcześniejsze dostrzeżenie wroga i, tym samym, podnosiła jej obronność,
jak też gwarantowała niedostępność7. Na moc, fortitudo wieży składały się więc jej trwałość, wielkość
rozmiarów i niedostępność.
Okazujące swą siłę wieże obronne zapełniają strony Biblii. Fragment Księgi Sędziów (IX, 51—53)
opowiadający o walce mieszkańców Tebes z niegodziwym władcą Abimelekiem daje historyczne świadec-
two strategicznej roli pełnionej już wiele tysięcy lat temu przez warowne wieże — pozwalające na
schronienie przed nacierającym wrogiem, jak też aktywną przed nim obronę z dogodnej, bo wyniesionej
pozycji.
W środku miasta znajdowała się twierdza dobrze obwarowana, w której znaleźli schronienie wszyscy mężczyźni i kobiety oraz
wszyscy możni tego miasta. Zamknęli ją za sobą i weszli na dach twierdzy. Abimelek podszedł pod samą twierdzę i począł ją
zdobywać. Kiedy Abimelek zbliżył się do bram twierdzy chcąc podłożyć pod nią ogień, pewna kobieta zrzuciła na głowę Abimeleka
kamień od żaren i rozbiła mu czaszkę8.
Mocnej, niezwyciężonej wieży — turris fortissimo — Biblia nadaje też sens symboliczny, widząc w niej
obraz Boga oraz żarliwej, niezachwianej wiary. W Księdze Przysłów pojawia się turris fortissimo jako imię
Pana (18.10), a w Psalmach — turris fortitudinis a facie inimici (61/60, 4). Tę „wieżę warowną przeciwko
5 A. Tuulse, Die Burgen in Eastland und Lelland, Dorpat 1942; tenże, Castles of the Western World, Wien 1958.
6 L. B. Alberti, L'architettura (de re aedificatoria). Testo latino e traduzione a cura di G. Orlandi. Introduzione e note di
P. Portoghesi, I —II, Milano 1966; przekład pol. Ksiąg Dziesięć o Sztuce Budowania, przełożyła z włoskiego I. Biegańska, Warszawa
1960, ks. V, rozdz. IV, s. 1124.
7 Nawet olbrzymie wysokości wież kościelnych miały, zdaniem niektórych badaczy, podkreślać — jak w karolińskim Westwer-
ku — potęgę władcy (E. B. Smith, Architectural Symbolism of Imperial Rome and the Middle Ages, Princeton 1956), lub też później
siłę Kościoła jako instytucji sprawującej władzę administracyjną i sądową (W. Beeh, Zur Bedeutungsgeschichte des Turmes. Der
Kapellen-Turm in Rottweil, „Jahrbuch fur Àsthetik und allgemeine Kunstwissenschaft", VI: 1961, s. 177-206; M. Braune, Turme
und Turmhàuser. Untersuchungen zu den Anfdngen des monumentalen Wohn- und Wehrbaues in Toscana (1000 bis 1300), Koln 1983,
s. 31-34.
8 Ten i następne cytaty z Biblii podaję według Biblii Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie
z języków oryginalnych. Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. III poprawione,
Poznań —Warszawa 1980.