DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Turris Sapientiae
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0071
TURRIS SAPIENTIAE
67
wrogowi" św. Augustyn porównał do symbolu Chrystusa i wiary chrześcijańskiej, chroniącej jej praw-
dziwych wyznawców przed szatanem. Pisał:
Sam bowiem Chrystus jest wieżą. On sam stał się dla nas wieżą warowną przeciwko nieprzyjacielowi, ponieważ jest opoką, na której
został zbudowany Kościół. Czy nie schronisz się. aby nie zostać ugodzonym przez diabła? Schroń się do wieży. Do tej wieży nigdy
nie sięgną diabelskie pociski. Tam będziesz bezpieczny i niewzruszony [...]. Gdybyś bowiem się zgodził z nieprzyjacielem, wówczas
dosięgnąłby cię pocisk prześladowczy. Raczej ty na niego rzucaj pociski, którymi zranisz go i zwyciężysz. Jakież to pociski? Słowa
Boże, wiara twoja, owa twoja nadzieja i dobre uczynki. Nie mówię: Tak przebywaj w owej wieży, żebyś sobie odpoczywał i żeby
wystarczyło ci, że nie docierają do ciebie pociski wroga. Rób tam coś. Nie zakładaj rąk. Twoje dobre uczynki to miecze zabijające
nieprzyjaciela9.
Siła fizyczna, jaką reprezentuje wieża, zostaje odczytana jako symbol siły moralnej, siły ducha.
Wyjaśnienie znaczenia turris fortissimo powtarzają za św. Augustynem późniejsi egzegeci, w tym Kas-
jodor i Brunon, biskup Herbipolis. Ten ostatni w motywie skały, na której wznosi się wieża, widzi symbol
Chrystusa, a wieżę utożsamia z Bogiem („Turris etiam Dominum significat"), gdyż Ten jak baszta
obronna w murach miasta chroni swój lud przed nieprzyjacielem samą swą siłą i potęgą cnót: ,,I wieża ta
pełna jest cnót, a nie mieczy" („Et turris illa virtutibus plena est, non gladiis")10.
Mocą i potęgą odznaczają się też wieże z Pieśni nad pieśniami, Turris Davidica (Pnp 4,4) z warownymi
blankami, „w której tysiąc tarcz wisi", jest utożsamiana przez Alkuina z Kościołem oraz duchowień-
stwem, którego wiara i stałość, a tym samym stan, jaki tworzą, są silne i nieprzezwyciężone. Turris Lubani,
patrząca ku Damaszkowi, oznacza wedle Alkuina „silny, wiecznie czuwający Kościół", a Turris Eburnea
— doktorów Kościoła, którzy ucieleśniają stałość i piękno, stojąc na straży Państwa Bożego i zdobiąc je
swymi cnotami11. Raban Maur, uznając wieżę z kości słoniowej za symbol kaznodziei, oprócz siły,
podkreślił w niej także cechą czystości12. I dla niego, i dla Alkuina, choć sama forma Turris Eburnea jest
świadectwem jej mocy, to materiał, z którego została stworzona, oznacza piękno i czystość.
Pojęcie siły tak dalece zrosło się w średniowieczu z obrazem wieży, że jej wizerunek właśnie stał się
w pewnym momencie, obok kolumny, oczywistym atrybutem cnoty Fortitudo-Męstwa. Porównanie to
przynosi XIII-wieczny traktat Jana z Walii Breviloquium de virtutibus, którego treść, jak twierdzi Rose-
mond Tuve, wpłynęła na ukształtowanie się w 2 poł. XV w. „nowej ikonografii cnót"13. Zgodnie z nią
personifikacja Męstwa i podporządkowanych jej cnót14 przedstawiana była jako kobieta stojąca na
prasie, oznaczającej Wytrwałość, z kowadłem nad głową symbolizującym Cierpliwość oraz trzymaną
w ręku wieżą — ilustrującą Stałość (Constantin). Smok, którego niewiasta wyciąga z wieży, dusząc go
jednocześnie, był symbolem grzechu, który usiłuje wtargnąć do twierdzy świadomości (il. 1 i 2)15. Nie
mniej często w wyobrażeniach cnoty Fortitudo na tle wieży ukazywany był rycerz w zbroi16.
9 SanctusAurelius, Ennaratio in Psalterium, LX, PL, 36, szp. 726, przekł. pol.: Św. Augustyn, Objaśnienia „Psalmów",
tłumaczenie J. Sułowski, [w:] E. S tan u la, Pisma starochrześcijańskich pisarzy, Warszawa 1986, Ps. 58 — 77, s. 444—445.
10 Cassiodorus, Expositio in Psalterium, LX, PL, 70, szp. 425 (por. przypis nr 49); Bruno Herbipolensis, Expositio
Psalmorum, LX, PL, 142, szp. 232, 233. Skojarzenie Chrystusa z motywem wieży przynoszą następnie liczne księgi emblematyczne,
zarówno katolickie, jak i protestanckie, jak np. The Mirrom of the Majestic Henry Goodyear a, 1618, w której znajduje się
przedstawienie Chrystusa na szczycie ufortyfikowanej wieżycy, skąd stawia on czoła herezji i pysze papiestwa: „Imagine here, Christ
strongly fortif d / Against the Popes bold heresie and Pride". „Torre ben munita" na oznaczenie „Cristo difensore" pojawia się też
w weneckim wydaniu Mondo simbolico Picinellego (1570, emblem nr 199, s. 518), podającego tu jako lemmat słowa Psalmu 61.4,
a jako wyjaśnienie przytaczającego cytowany już fragment z pism św. Augustyna.
11 Alcuin, Compendium in canticum canticorum, с. IV, PL, 100, szp. 651: „Turris David Ecclesia est, collum praedicatores,
quorum fide et constantia in eadem civitate firma est, et undique inexpugnabilis". Tamże, с. VII, szp. 659, 660: „Collum tuum sicut
turris eburnea. In collo item doctores designati sunt, qui turri eburneae pro firmitate et pulchritudine comparantur, quia civitati Dei
et robur praestant et decus [...] «Nasus tuus sicut turris Libani» [...] sancti doctores in turre Libani, id est firmitate Ecclesia, semper
vigilant".
12 B. Rabanus Maurus, Alegoriae in Universam Sacram Scripturam, PL, 112, szp. 1070: „Turris est robur praedicationis, ut
in Cantico: «Collum tuum sicut turris eburnea», quod sancti praedicatores et per fortitudinem robusti, et per castitatem nitidi sunt".
13 R. Tuve, Notes on the Virtues and Vices; Part I. Two Fifteenth-Century Lines of Dependence on the Thirteenth and Twelfth
Centuries, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXVI: 1963, s. 264-303, zwł. s. 277 — 280. Na zjawisko „nowej
ikonografii cnót" w malarstwie miniaturowym końca XV w. zwrócił już przedtem uwagę E. Mâle, L'Art religieux de la fin du
Moyen Age en France. Etude sur l'iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d'inspiration, Paris 1925, s. 311 nn.: zob. też R. Tuve,
Allegorical Imagery. Some Médiéval Books and Their Posterity. London 1966. s. 71.
14 Według Cycerona cnocie Fortitudo podporządkowane były: Magnificentia, Patientia i Preseverantia. Makrobiusz do grupy
tej dodał cnotę Constantia - za Tuve, Notes on the Virtues afid Vices..., s. 271, 272.
15 Mâle, op. cit., s. 316. Tuve publikuje następujące przedstawienia, w których cnocie Fortitudo towarzyszy wieża: Jehan
Mansel, Fleur des histoires, 1454 (1467), Bruksela, Bibliothèque Royale, Ms 9232, fol. 448 v; Livre des quatre Vertus Cardinaulx,
Oxford, Bodleian Library, Ms Laud. mise. 570, fol. 21 v; Jean de Courtecuisse, franc, tłumaczenie Pseudo-Seneki (Marcina
z Braccary), De quatuor virtutis cardinalibus, Paryż, Bibliothèque Nationale, Ms fr. 9186, fol. 304 r; N. Oresme, Ethique d'Aristote,
vol. ii, Rouen, Bibliothèque Municipale, Ms 927, fol. 17 v - Tuve, Notes on the Virtues and Vices..., il. 32 a i d, 33 a i b, s. 274.
16 Rycerz na tle wieży — przedstawienie, w którym personifikacji Fortitudo towarzyszy atrybut tej cnoty — pojawia się np. na
miniaturze w rękopisie Bartolomea di Bartoli da Bologna, Cantica [...] in qua tractatur de virtutibus et scientiis vulgarizatis
67
wrogowi" św. Augustyn porównał do symbolu Chrystusa i wiary chrześcijańskiej, chroniącej jej praw-
dziwych wyznawców przed szatanem. Pisał:
Sam bowiem Chrystus jest wieżą. On sam stał się dla nas wieżą warowną przeciwko nieprzyjacielowi, ponieważ jest opoką, na której
został zbudowany Kościół. Czy nie schronisz się. aby nie zostać ugodzonym przez diabła? Schroń się do wieży. Do tej wieży nigdy
nie sięgną diabelskie pociski. Tam będziesz bezpieczny i niewzruszony [...]. Gdybyś bowiem się zgodził z nieprzyjacielem, wówczas
dosięgnąłby cię pocisk prześladowczy. Raczej ty na niego rzucaj pociski, którymi zranisz go i zwyciężysz. Jakież to pociski? Słowa
Boże, wiara twoja, owa twoja nadzieja i dobre uczynki. Nie mówię: Tak przebywaj w owej wieży, żebyś sobie odpoczywał i żeby
wystarczyło ci, że nie docierają do ciebie pociski wroga. Rób tam coś. Nie zakładaj rąk. Twoje dobre uczynki to miecze zabijające
nieprzyjaciela9.
Siła fizyczna, jaką reprezentuje wieża, zostaje odczytana jako symbol siły moralnej, siły ducha.
Wyjaśnienie znaczenia turris fortissimo powtarzają za św. Augustynem późniejsi egzegeci, w tym Kas-
jodor i Brunon, biskup Herbipolis. Ten ostatni w motywie skały, na której wznosi się wieża, widzi symbol
Chrystusa, a wieżę utożsamia z Bogiem („Turris etiam Dominum significat"), gdyż Ten jak baszta
obronna w murach miasta chroni swój lud przed nieprzyjacielem samą swą siłą i potęgą cnót: ,,I wieża ta
pełna jest cnót, a nie mieczy" („Et turris illa virtutibus plena est, non gladiis")10.
Mocą i potęgą odznaczają się też wieże z Pieśni nad pieśniami, Turris Davidica (Pnp 4,4) z warownymi
blankami, „w której tysiąc tarcz wisi", jest utożsamiana przez Alkuina z Kościołem oraz duchowień-
stwem, którego wiara i stałość, a tym samym stan, jaki tworzą, są silne i nieprzezwyciężone. Turris Lubani,
patrząca ku Damaszkowi, oznacza wedle Alkuina „silny, wiecznie czuwający Kościół", a Turris Eburnea
— doktorów Kościoła, którzy ucieleśniają stałość i piękno, stojąc na straży Państwa Bożego i zdobiąc je
swymi cnotami11. Raban Maur, uznając wieżę z kości słoniowej za symbol kaznodziei, oprócz siły,
podkreślił w niej także cechą czystości12. I dla niego, i dla Alkuina, choć sama forma Turris Eburnea jest
świadectwem jej mocy, to materiał, z którego została stworzona, oznacza piękno i czystość.
Pojęcie siły tak dalece zrosło się w średniowieczu z obrazem wieży, że jej wizerunek właśnie stał się
w pewnym momencie, obok kolumny, oczywistym atrybutem cnoty Fortitudo-Męstwa. Porównanie to
przynosi XIII-wieczny traktat Jana z Walii Breviloquium de virtutibus, którego treść, jak twierdzi Rose-
mond Tuve, wpłynęła na ukształtowanie się w 2 poł. XV w. „nowej ikonografii cnót"13. Zgodnie z nią
personifikacja Męstwa i podporządkowanych jej cnót14 przedstawiana była jako kobieta stojąca na
prasie, oznaczającej Wytrwałość, z kowadłem nad głową symbolizującym Cierpliwość oraz trzymaną
w ręku wieżą — ilustrującą Stałość (Constantin). Smok, którego niewiasta wyciąga z wieży, dusząc go
jednocześnie, był symbolem grzechu, który usiłuje wtargnąć do twierdzy świadomości (il. 1 i 2)15. Nie
mniej często w wyobrażeniach cnoty Fortitudo na tle wieży ukazywany był rycerz w zbroi16.
9 SanctusAurelius, Ennaratio in Psalterium, LX, PL, 36, szp. 726, przekł. pol.: Św. Augustyn, Objaśnienia „Psalmów",
tłumaczenie J. Sułowski, [w:] E. S tan u la, Pisma starochrześcijańskich pisarzy, Warszawa 1986, Ps. 58 — 77, s. 444—445.
10 Cassiodorus, Expositio in Psalterium, LX, PL, 70, szp. 425 (por. przypis nr 49); Bruno Herbipolensis, Expositio
Psalmorum, LX, PL, 142, szp. 232, 233. Skojarzenie Chrystusa z motywem wieży przynoszą następnie liczne księgi emblematyczne,
zarówno katolickie, jak i protestanckie, jak np. The Mirrom of the Majestic Henry Goodyear a, 1618, w której znajduje się
przedstawienie Chrystusa na szczycie ufortyfikowanej wieżycy, skąd stawia on czoła herezji i pysze papiestwa: „Imagine here, Christ
strongly fortif d / Against the Popes bold heresie and Pride". „Torre ben munita" na oznaczenie „Cristo difensore" pojawia się też
w weneckim wydaniu Mondo simbolico Picinellego (1570, emblem nr 199, s. 518), podającego tu jako lemmat słowa Psalmu 61.4,
a jako wyjaśnienie przytaczającego cytowany już fragment z pism św. Augustyna.
11 Alcuin, Compendium in canticum canticorum, с. IV, PL, 100, szp. 651: „Turris David Ecclesia est, collum praedicatores,
quorum fide et constantia in eadem civitate firma est, et undique inexpugnabilis". Tamże, с. VII, szp. 659, 660: „Collum tuum sicut
turris eburnea. In collo item doctores designati sunt, qui turri eburneae pro firmitate et pulchritudine comparantur, quia civitati Dei
et robur praestant et decus [...] «Nasus tuus sicut turris Libani» [...] sancti doctores in turre Libani, id est firmitate Ecclesia, semper
vigilant".
12 B. Rabanus Maurus, Alegoriae in Universam Sacram Scripturam, PL, 112, szp. 1070: „Turris est robur praedicationis, ut
in Cantico: «Collum tuum sicut turris eburnea», quod sancti praedicatores et per fortitudinem robusti, et per castitatem nitidi sunt".
13 R. Tuve, Notes on the Virtues and Vices; Part I. Two Fifteenth-Century Lines of Dependence on the Thirteenth and Twelfth
Centuries, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXVI: 1963, s. 264-303, zwł. s. 277 — 280. Na zjawisko „nowej
ikonografii cnót" w malarstwie miniaturowym końca XV w. zwrócił już przedtem uwagę E. Mâle, L'Art religieux de la fin du
Moyen Age en France. Etude sur l'iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d'inspiration, Paris 1925, s. 311 nn.: zob. też R. Tuve,
Allegorical Imagery. Some Médiéval Books and Their Posterity. London 1966. s. 71.
14 Według Cycerona cnocie Fortitudo podporządkowane były: Magnificentia, Patientia i Preseverantia. Makrobiusz do grupy
tej dodał cnotę Constantia - za Tuve, Notes on the Virtues afid Vices..., s. 271, 272.
15 Mâle, op. cit., s. 316. Tuve publikuje następujące przedstawienia, w których cnocie Fortitudo towarzyszy wieża: Jehan
Mansel, Fleur des histoires, 1454 (1467), Bruksela, Bibliothèque Royale, Ms 9232, fol. 448 v; Livre des quatre Vertus Cardinaulx,
Oxford, Bodleian Library, Ms Laud. mise. 570, fol. 21 v; Jean de Courtecuisse, franc, tłumaczenie Pseudo-Seneki (Marcina
z Braccary), De quatuor virtutis cardinalibus, Paryż, Bibliothèque Nationale, Ms fr. 9186, fol. 304 r; N. Oresme, Ethique d'Aristote,
vol. ii, Rouen, Bibliothèque Municipale, Ms 927, fol. 17 v - Tuve, Notes on the Virtues and Vices..., il. 32 a i d, 33 a i b, s. 274.
16 Rycerz na tle wieży — przedstawienie, w którym personifikacji Fortitudo towarzyszy atrybut tej cnoty — pojawia się np. na
miniaturze w rękopisie Bartolomea di Bartoli da Bologna, Cantica [...] in qua tractatur de virtutibus et scientiis vulgarizatis