114

Marta Skwirowska

czonej do pierwszej edycji książki3 Mexican Folk Retablos Gloria Fraser Gif-
fords pisze:
...często mówi się, że aby zrozumieć społeczeństwo, trzeba zrozumieć
ich sztukę [...] język, którym przemawiają do nas retablos jest wyjątko-
wy i zrozumiały, odzwierciedla zwyczaje i wierzenia Meksyku, który już
wirtualnie zniknął [...] Retablos są świadectwem tego, że wizerunki były
tworzone dla wierzących i przez wierzących. Tak jak ikona, retablo było
powszechnym przedmiotem czci, a dziś uważane jest za wyróżniającą
się, rozpoznawalną i unikalną formę sztuki”4.
Moje osobiste fascynacje tym tematem pojawiły się wraz z pracą polega-
jącą na identyfikacji ikonograficznej niewielkiej kolekcji retablos ze zbiorów
Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Niniejszy zbiór składa
się z trzech retablos santos i dwóch retablos ex-votos. Zaś analiza tego tema-
tu opiera się na literaturze przedmiotu, jak i poszukiwaniach własnych podczas
pobytu w Meksyku. Niezwykle cennym źródłem są dla mnie prace wybitne-
go etnografa Jacka Olędzkiego, którego to artykuły dotyczące wrażliwości mi-
rakulamej i obrazków wotywnych posłużyły mi głównie do analizy w drugiej
części tekstu.
1. Retablos santos. Święci na blasze malowani
Samo słowo retablo pochodzi z łacińskiego retabulum i oznacza miejsce
za ołtarzem (łac. retrotabulum). W Meksyku ma wiele znaczeń. Przed 1800 r.
odnoszono go do wielkich złoconych, malowanych i rzeźbionych scen tworzo-
nych w apsydzie kościoła będącej oprawą dla głównego ołtarza5. Przedstawie-
nia rzeźbiarskie oraz obrazy umieszczone w architektonicznej oprawie, często
bogato zdobionej wyszukanym ornamentem, przedstawiały świętych patronów
kościoła, Świętą Rodzinę, Boga, Chrystusa i Marię, a także bardziej rozbudo-
wane sceny o charakterze religijnym. Były to głównie realistycznie wyrzeźbio-
ne lub malowane wizerunki z często widocznymi elementami „meksykańskie-

3 Przedmowa do wydania pierwszego zamieszczona także w wydaniu drugim, z którego tu-
taj korzystam.
4 Giffords 1992: xviii.
5 W Ameryce Łacińskiej rzeźby rzadko kiedy miały charakter wolnostojących wizerunków,
najczęściej stanowiły część pięknie wypracowanych, złoconych drewnianych ołtarzy, w skład
których, oprócz rzeźb, wchodziły obrazy oraz bardzo bogaty ornament wypełniający często całą
ścianę za ołtarzem, ołtarz zaś ściśle odpowiadał kompozycji zamknięcia prezbiterium. Te skom-
plikowane struktury, nie były dziełem tylko jednego człowieka, ale angażowały pracę architek-
tów, rzeźbiarzy, malarzy, rzemieślników oraz stolarzy i stanowiły element architektoniczny (Ba-
iley 2005: 254-256).