58

TOMASZ RATAJCZAK

niowieczny jako problem historii sztuki9. Paradoksalnie, tekst skierowany
przede wszystkim do historyków sztuki, spotkał się z bardzo dobrym
przyjęciem w środowisku archeologów, natomiast na gruncie naszej dys-
cypliny jest niemal zupełnie zapoznany. Dwie zasadnicze tezy artykułu
Zlata brzmią następująco - zamek średniowieczny nie stał się dotychczas
(1978) problemem badawczym historii sztuki, oraz - wprowadzenie tego
problemu do historii sztuki jest nie tylko uzasadnione, ale konieczne10.
Zlat docenił osiągnięcia badawcze kastelologii, podkreślił jednak, że ta
dziedzina uprawiana przez licznych historyków sztuki, nie jest historią
sztuki, ponieważ zachowuje tylko pozory łączności, różniąc się zasadniczo
pod względem metodologii* 11. Zwracał zwłaszcza uwagę na brak organicz-
nego związku zamków z całością architektury w syntezach historii sztuki,
wynikającą z niemożliwości rozciągnięcia pojęć stylowych na architekturę
obronną. Wreszcie krytykował jednostronne ujęcie zamków w katego-
riach ich funkcji obronno-mieszkalnych, postulując mimo wszystko sto-
sowanie analizy stylistycznej12.
Zlat trafnie określił przyczynę separacji zamków w historii sztuki.
Wyłączenie zamków z ogólnej klasyfikacji stylistycznej wiązało się
z XIX-wiecznymi doktrynami przeciwstawiaj ącymi budownictwo archi-
tekturze, rozumianej jako forma dekoracyjna. W ten sposób zamek zna-
lazł się na marginesie historii sztuki, odnajdując azyl w kastelologii,
którą zdecydowanie zdominowali archeolodzy i architekci. Było to podyk-
towane przyczynami obiektywnymi, gdyż większość zamków, zwłaszcza
w Polsce, to smutne ruiny, których nie sposób analizować bez zastosowa-
nia badań archeologiczno-architektonicznych. Między innymi z tego po-
wodu w analizie zamków nie stosowano kryteriów takich jak wobec
średniowiecznej architektury sakralnej, która dzięki znacznie lepszemu
stanowi zachowania ze względu na ciągłość funkcji, a także dzięki obec-
ności form dekoracyjnych, dawała historykom sztuki punkt wyjścia do
rozważań stylistycznych.
Według Zlata niewykorzystaną szansę na zmianę podejścia historii
sztuki do badań nad średniowiecznym zamkami stwarzała architektura
współczesna, doceniana ze względów artystycznych, a nie operująca prze-
cież dekoracyjnym detalem13. Analogie między współczesnymi drapacza-
mi chmur i wieżami zamków ograniczają się oczywiście wyłącznie do

9 M. Zlat, Zamek średniowieczny jako problem historii sztuki, (w:) Początki zamków
w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki
Wrocławskiej nr 12, Studia i Materiały 5, Wrocław 1978, s. 97-111.
10 Ibidem, s. 97.
11 Ibidem, s. 98.
12 Ibidem, s. 98-99.
13 M. Zlat, op. cit., s. 99-101.