0.5
1 cm
60
TOMASZ RATAJCZAK
nia liczne zamki, ale w tomie zawierającym teksty historyków sztuki po-
święcone poszczególnym regionom Polski, zamki zostały niejako „wyde-
stylowane” z ogólnej problematyki i opisane w osobnym rozdziale przez
architekta wykształconego na Politechnice Krakowskiej17. Ów rozdział,
wprowadzający systematykę zamków opartą wyłącznie na zastosowanych
w nich rozwiązaniach obronnych, a lekceważący zupełnie takie zagadnie-
nia jak funkcje mieszkalne i reprezentacyjne, problemy własności, a na-
wet chronologię, jest dobrym przykładem tego, jak o zamkach pisać nie
należy. Proponowane w nim klasyfikacje w rodzaju „układu odśrodko-
wego systemu wieżowego w odmianie kamieńcowej” lub „układu taraso-
wego systemu basztowego w odmianie alkierzowej” są wynikiem bardzo
uproszczonej wizji tego, czym były średniowieczne zamki18.
Z drugiej strony mimo braku syntetycznych prac historyków sztuki
poświęconych zamkom - wyjątkiem jest monumentalna książka Tomasza
Torbusa o zamkach konwentualnych zakonu krzyżackiego w Prusach19
oraz publikacja Piotra Laska omawiająca średniowieczne wieże miesz-
kalne z terenu Królestwa Polskiego20 - nadzieję budzi rosnąca ilość arty-
kułów, w których historycy sztuki podejmują analizę pojedynczych obiek-
tów lub wybranych zagadnień, prowadzoną z różnych perspektyw, ale
zawsze zakorzenionych w metodologii naszej dyscypliny. W ciągu ponad
trzydziestu lat od publikacji Zlata ukazało się kilkadziesiąt takich arty-
kułów, co może nie jest liczbą imponującą, ale już na tyle dużą, że nie
sposób ich tu wszystkich wymieniać. Nie można więc jednoznacznie
stwierdzić, że zamek nie stał się problemem historii sztuki w Polsce, choć
z pewnością problematyka średniowiecznej architektury rezydencjonalno-
obronnej znajduje się na marginesie badań naszej dyscypliny.
17 J. Bogdanowski, Architektura obronna, (w:) Architektura gotycka w Polsce, red.
T. Mroczko, M. Arszyński (Dzieje Sztuki Polskiej, vol. 2), t. I, Warszawa 1995, s. 39-52.
18 Biorąc pod uwagę wielkie i w dużej mierze w pełni zasłużone uznanie, jakim cieszy
się w środowisku badaczy zamków krakowski uczony, ze względu na swój imponujący do-
robek, można jednocześnie na przykładzie jego niefortunnej publikacji stwierdzić, na ja-
kich kryteriach metodologicznych opiera się kastelologia oderwana lub jedynie pośrednio
związana z historią sztuki. Por. także krytyczne opinie na temat tego tekstu w recenzjach
Architektury gotyckiej w Polsce-. P. Crossley, Architektura gotycka w Polsce. Pod red.
T. Mroczko i M. Arszyńskiego, BHS 3-4, 1998, s. 483-490; T. Torbus, Architektura gotycka
w Polsce, ibidem, s. 491-494. Jeszcze większym nieporozumieniem, zasługującym na osob-
ne krytyczne omówienie jest najnowsza synteza architektury obronnej w Wielkopolsce:
J. Tomala, Architektura obronna, Kalisz 2011 (Murowana architektura romańska i gotycka
w Wielkopolsce, vol. 2)
19 T. Torbus, Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen, München 1998.
Ta niezwykle cenna publikacja doczekała się właśnie przekładu na język polski: T. Tor-
bus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014 (w druku).
20 P. Lasek, op. cit.
TOMASZ RATAJCZAK
nia liczne zamki, ale w tomie zawierającym teksty historyków sztuki po-
święcone poszczególnym regionom Polski, zamki zostały niejako „wyde-
stylowane” z ogólnej problematyki i opisane w osobnym rozdziale przez
architekta wykształconego na Politechnice Krakowskiej17. Ów rozdział,
wprowadzający systematykę zamków opartą wyłącznie na zastosowanych
w nich rozwiązaniach obronnych, a lekceważący zupełnie takie zagadnie-
nia jak funkcje mieszkalne i reprezentacyjne, problemy własności, a na-
wet chronologię, jest dobrym przykładem tego, jak o zamkach pisać nie
należy. Proponowane w nim klasyfikacje w rodzaju „układu odśrodko-
wego systemu wieżowego w odmianie kamieńcowej” lub „układu taraso-
wego systemu basztowego w odmianie alkierzowej” są wynikiem bardzo
uproszczonej wizji tego, czym były średniowieczne zamki18.
Z drugiej strony mimo braku syntetycznych prac historyków sztuki
poświęconych zamkom - wyjątkiem jest monumentalna książka Tomasza
Torbusa o zamkach konwentualnych zakonu krzyżackiego w Prusach19
oraz publikacja Piotra Laska omawiająca średniowieczne wieże miesz-
kalne z terenu Królestwa Polskiego20 - nadzieję budzi rosnąca ilość arty-
kułów, w których historycy sztuki podejmują analizę pojedynczych obiek-
tów lub wybranych zagadnień, prowadzoną z różnych perspektyw, ale
zawsze zakorzenionych w metodologii naszej dyscypliny. W ciągu ponad
trzydziestu lat od publikacji Zlata ukazało się kilkadziesiąt takich arty-
kułów, co może nie jest liczbą imponującą, ale już na tyle dużą, że nie
sposób ich tu wszystkich wymieniać. Nie można więc jednoznacznie
stwierdzić, że zamek nie stał się problemem historii sztuki w Polsce, choć
z pewnością problematyka średniowiecznej architektury rezydencjonalno-
obronnej znajduje się na marginesie badań naszej dyscypliny.
17 J. Bogdanowski, Architektura obronna, (w:) Architektura gotycka w Polsce, red.
T. Mroczko, M. Arszyński (Dzieje Sztuki Polskiej, vol. 2), t. I, Warszawa 1995, s. 39-52.
18 Biorąc pod uwagę wielkie i w dużej mierze w pełni zasłużone uznanie, jakim cieszy
się w środowisku badaczy zamków krakowski uczony, ze względu na swój imponujący do-
robek, można jednocześnie na przykładzie jego niefortunnej publikacji stwierdzić, na ja-
kich kryteriach metodologicznych opiera się kastelologia oderwana lub jedynie pośrednio
związana z historią sztuki. Por. także krytyczne opinie na temat tego tekstu w recenzjach
Architektury gotyckiej w Polsce-. P. Crossley, Architektura gotycka w Polsce. Pod red.
T. Mroczko i M. Arszyńskiego, BHS 3-4, 1998, s. 483-490; T. Torbus, Architektura gotycka
w Polsce, ibidem, s. 491-494. Jeszcze większym nieporozumieniem, zasługującym na osob-
ne krytyczne omówienie jest najnowsza synteza architektury obronnej w Wielkopolsce:
J. Tomala, Architektura obronna, Kalisz 2011 (Murowana architektura romańska i gotycka
w Wielkopolsce, vol. 2)
19 T. Torbus, Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen, München 1998.
Ta niezwykle cenna publikacja doczekała się właśnie przekładu na język polski: T. Tor-
bus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014 (w druku).
20 P. Lasek, op. cit.
