DOI article:
Markowska, Anna: Wokół roku 1948: "rewolucja łagodna" i historia sztuki
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.52521#0373
Anna Markowska
WOKÓŁ ROKU 1948:
„REWOLUCJA ŁAGODNA" I HISTORIA SZTUKI
REWOLUCJA: GRA Z WŁADZĄ CZY UCIECZKA
W BEZPIECZEŃSTWO AUTORYTARYZMU?
Czy da się zwizualizować zaczętą w latach 40. polską rewolucję bez odno-
szenia się do obrazów doby socrealizmu? Rewolucja zaczęła się przecież wcze-
śniej niż socrealizm i poodwilżową (po roku 1955) ikonografię artystyczną,
ściśle związaną z Ecole de Paris, Picassem i sztuką informel - rodzaj dziwnej
mimikry, udającej, że nic się nie stało1 - uznać można za ikonografię wygranej
quasi-komunistycznej rewolucji, w jej lokalnej odmianie. Polska powojenna
rewolucja jest nierozerwalnie związana z nowoczesnością, którą rozumiem
tu za Walterem L. Adamsonem jako kulturową regenerację poprzez dążenie
do nowych wartości, oraz - za Anthonym Giddensem - jako niosącą ze sobą
ideę świata otwartego na zmiany poprzez ludzkie interwencje2. Z jednej stro-
ny podkreślić należy powszechność dążenia do odnowy w omawianym czasie,
z drugiej - fakt wytworzenia się w spauperyzowanym i straumatyzowanym
społeczeństwie mechanizmu autorytarnej osobowości, co ze sobą konwenio-
1 Odnoszę się tu zarówno do książki A. Ledera Prześniona rewolucja, jak i do tezy
W Włodarczyka. Badacz pisał o gwałtownym oddalaniu się sfery kultury i doświadczenia
politycznego w czasach, gdy na początku lat 50. poluzowano politykę w obszarze plastyki,
jednocześnie wzmacniając represje; por. idem, Pięć lat, w: Zaraz po wojnie, red. J. Kordjak,
A. Szewczyk, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2015, s. 33-34.
2 WL. Adamson, Modernism and Fascism: The Politics of Culture in Italy, 1903-1922,
„The American Historical Review" 1990, 2(95), s. 360; Ch. Pierson, Conversations with
Anthony Giddens. Making Sense of Modernity, Cambridge 1998, s. 94. Giddens generalnie
wiąże nowoczesność z Zachodem, por. rozdział Is Modernity a Western Project, w: idem,
The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, s. 174-176, a oceniając totalitaryzm
nazistowski i stalinowski jako jedną z ciemnych stron modernizmu, uznaje, iż doszło tu do
konsolidacji władzy politycznej, militarnej oraz ideologicznej w stopniu, jaki był niemożli-
wy przed powstaniem państw narodowych (ibidem, s. 8).
WOKÓŁ ROKU 1948:
„REWOLUCJA ŁAGODNA" I HISTORIA SZTUKI
REWOLUCJA: GRA Z WŁADZĄ CZY UCIECZKA
W BEZPIECZEŃSTWO AUTORYTARYZMU?
Czy da się zwizualizować zaczętą w latach 40. polską rewolucję bez odno-
szenia się do obrazów doby socrealizmu? Rewolucja zaczęła się przecież wcze-
śniej niż socrealizm i poodwilżową (po roku 1955) ikonografię artystyczną,
ściśle związaną z Ecole de Paris, Picassem i sztuką informel - rodzaj dziwnej
mimikry, udającej, że nic się nie stało1 - uznać można za ikonografię wygranej
quasi-komunistycznej rewolucji, w jej lokalnej odmianie. Polska powojenna
rewolucja jest nierozerwalnie związana z nowoczesnością, którą rozumiem
tu za Walterem L. Adamsonem jako kulturową regenerację poprzez dążenie
do nowych wartości, oraz - za Anthonym Giddensem - jako niosącą ze sobą
ideę świata otwartego na zmiany poprzez ludzkie interwencje2. Z jednej stro-
ny podkreślić należy powszechność dążenia do odnowy w omawianym czasie,
z drugiej - fakt wytworzenia się w spauperyzowanym i straumatyzowanym
społeczeństwie mechanizmu autorytarnej osobowości, co ze sobą konwenio-
1 Odnoszę się tu zarówno do książki A. Ledera Prześniona rewolucja, jak i do tezy
W Włodarczyka. Badacz pisał o gwałtownym oddalaniu się sfery kultury i doświadczenia
politycznego w czasach, gdy na początku lat 50. poluzowano politykę w obszarze plastyki,
jednocześnie wzmacniając represje; por. idem, Pięć lat, w: Zaraz po wojnie, red. J. Kordjak,
A. Szewczyk, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2015, s. 33-34.
2 WL. Adamson, Modernism and Fascism: The Politics of Culture in Italy, 1903-1922,
„The American Historical Review" 1990, 2(95), s. 360; Ch. Pierson, Conversations with
Anthony Giddens. Making Sense of Modernity, Cambridge 1998, s. 94. Giddens generalnie
wiąże nowoczesność z Zachodem, por. rozdział Is Modernity a Western Project, w: idem,
The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, s. 174-176, a oceniając totalitaryzm
nazistowski i stalinowski jako jedną z ciemnych stron modernizmu, uznaje, iż doszło tu do
konsolidacji władzy politycznej, militarnej oraz ideologicznej w stopniu, jaki był niemożli-
wy przed powstaniem państw narodowych (ibidem, s. 8).