Rok 1989 - wokół pojęcia modernizmu

419

kanym w naszym środowisku stopniu warsztatowej samowiedzy - Suweren-
ność dyscypliny. Polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, sytuująca
- w zakończeniu - tę nową opozycję w binarnym układzie krytyczności i mo-
dernistycznego esencjalizmu.
Chociaż przekracza to zakreślone przeze mnie ramy czasowe, warto wska-
zać dalsze losy obu terminów - „modernizmu" i „awangardy" - w pisarstwie
Piotrowskiego. Wydana w roku 2005 książka nosi tytuł Awangarda w cieniu
Jałty. Była zapowiedzią i ilustracją jednocześnie kolejnego projektu Piotrow-
skiego, przedstawionego następnie w artykule O horyzontalnej historii sztu-
kin. Oba nieporównywalnej objętości teksty są ważne dla naszych rozważań.
Dotyczą, jak wiadomo, zawłaszczających, wywiedzionych z innych doświad-
czeń metodologicznych i tradycji badawczych, przedstawień awangardy i sztu-
ki modernistycznej. Użycie w tytule terminu „awangarda" wynikało jednak
z konieczności dopasowania się do optyki zachodnich badaczy, ale i badaczy
z Europy Wschodniej. Horyzontalne ujęcie, broniące się przed dominującym,
wertykalnym, zachodnim widzeniem sztuki współczesnej, odnosi się jednak
u Piotrowskiego wciąż do „pionowego", awangardowego porządku, chociaż
rozproszonego w obszarze wschodnioeuropejskiej sztuki. Lokalne ujęcia nie
zmieniły przyjętego przez autora jako niepodważalnego paradygmatu krytycz-
ności - nowatorstwa (postępu) i oporu. Sprawia to wrażenie, że nowa jedno-
znaczna kwalifikacja pojęcia modernizmu z roku 1999 była mu potrzebna ra-
czej dla deprecjonowania tradycyjnego malarstwa (obraz na płótnie - twierdził
gdzie indziej - „podtrzymuje polityczne status quo"}, wzmocnienia radykali-
zmu sztuki krytycznej, niż do uszczegółowienia pojęcia awangardy. Podejście
to zostanie w jakiś sposób potwierdzone w ostatniej, wydanej po śmierci ba-
dacza, książce - Globalnym ujęciu sztuki Europy Wschodniej. W książce tej
- co trzeba mocno podkreślić - skoncentrowanej jednak na geoartystycznych
związkach i postkolonialnych rewizjach - pojęcie awangardy bywa zrównane
z pojęciem nowoczesności, modernizm oznacza czasami awangardę, a sam
termin „modernizm" beztrosko ewoluuje w stronę „modernizacji". Całość da-
leka jest od pedanterii właściwej terminologicznym sporom, ale też i książka
nie tego dotyczy
Przemiany zakresu znaczeniowego pojęcia modernizmu nie mogą być
rozpatrywane z pominięciem analizy przetasowań zachodzących w obrębie
pojęcia awangardy. Oba są w ścisłej od siebie zależności. Najpierw krótki ko-
nieczny historyczny wstęp. Pojęcie awangardy jako zjawiska określającego fe-
nomen polskiej sztuki współczesnej wprowadził do literatury w ramach ostrej
walki polityczno-artystycznej w roku 1949 Mieczysław Porębski tekstem

„Artium Quaestiones" 2009, 20, s. 59-73.