Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (7.1939)

166

SZ. ZAJCZYK

(17)

bóżnica (po pożarze starej) została wybudowana w roku 1832 1), oraz, że z tegoż
roku pochodzi wiadomość o tym ołtarzu. Świadectwo Kienitza, o autorstwie
ołtarza bóżnicznego w Fordonie w dużym stopniu zasługuje na zaufanie, biorąc
pod uwagę bliskość Fordonu od Bydgoszczy oraz równoczesność wykonania
ołtarza i wystawienia owego świadectwa. Okoliczności: x°, że Goldbaum
w latach 1832/33 robił starania otrzymania prawa osiedlenia się w Bydgoszczy
(zakończone dla niego pozytywnie) z powołaniem się przy tym na jego umie-
jętności rzeźbiarskie, oraz 2°, że właśnie wówczas (1832-—34) wybudowano
w Bydgoszczy nową bóżnicę 2), nasuwają podejrzenie, iż oba te fakty pozostają
ze sobą w przyczynowym związku, a mianowicie, że ołtarz ówczesnej bóżnicy
w Bydgoszczy był jego dziełem. Ołtarz ten zresztą przypuszczalnie znikł po
sprzedaży tej bóżnicy na rozbiórkę w roku 1882 w związku ze zbudowaniem
nowej 3). Goldbaumowi przypisuje się ołtarz bóżnicy w Tylży, bez podania
argumentów 4).
Dwukrotnie już wspomnianego Dawida Friedl andera należy również
zaliczyć do naszej grupy snycerzy ołtarzowych. Zapewne uprawiał on nie tylko
snycerstwo, lecz był również i architektem. Do pewnych jego dzieł należy
zaliczyć: wewnętrzne wyposażenie murowanej bóżnicy w Wyszogrodzie z roku
1810 (ołtarz, (ryc. 113, 117), bima, chórek dla chłopców)6), drewnianej bóżnicy
w Grójcu (niewielki ołtarz i polichromia)6) oraz murowanej bóżnicy w Piotrkowie
(ołtarz z roku 1816)7). Przypuszczalnie jego autorstwa są również bóżnice
w Wyszogrodzie i Grójcu. Przemawiają za tym: inskrypcje zarówno w Wyszo-
grodzie jak i w Grójcu, odnoszące się raczej do całej budowy, a nie tylko do
jego wyposażenia wewnętrznego; w Grójcu zwornik kopuły oraz wsporniki
żagli, związane ściśle z architekturą, są rzeźbione w drzewie, z czego należałoby
wnioskować, że budowniczy tej bóżnicy był również snycerzem, co jest zgodne

*) A. HEPPNER u. HERZBERG, o. c., s. 389.
2) I. HERZBERG, o. c., s. 44.
3) Tamże, s. 91.
4) Enc. Jud., VII (1931), s. 466 (K. SCHWARZ).
6) Jak podają trzykrotnie inskrypcje bóżnicy w Wyszogrodzie (na ołtarzu, na chórku
dla chłopców i na sklepieniu nad ołtarzem) bóżnicę tą wybudowano w roku 5570 (tj. w roku 1810),
wg inskrypcji zaś na sklepieniu (nad bimą) architektem tej bóżnicy był Dawid Friedlander;
por.: Wł. ŁUSZCZKIEWICZ, Sprawozdanie z wycieczki naukowej odbytej w lecie 1891,
Spraw. KHS z V(i896), s. 177; A. SZYSZKO-BOHUSZ, ozc., s. 19: Sz. ZAJCZYK, Archi-
tektura barokowych bóżnic murowanych w Polsce, BHSK I (1933) s. 192.
6) Enc. Jud., VI (1930) s. 1183—4 (J. M. NEUMAN)
7) Mojżesz FEINKIND, Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy, Piotrków 1930, s. 31 i 32,
przypisuje Friedl anderowi i datuje ołtarz piotrkowski na podstawie inskrypcji znajdującej się
na ołtarzu, natomiast samą bóżnicę datuje'za lata 1791—95. Zdaje się jednak, iż wybudowano
ją później, współcześnie z ołtarzem, jak należałoby sądzić ze słów Niemcewicza (1821 r.), że jest
„świeżo postawiona" (Julian Ursyn NIEMCEWICZ, Podróże historyczne po ziemiach pol-
skich, Paryż 1855, s. 472), oraz z innych poszlak (FEINKIND, o. c., s. 33).