DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Zajczyk, Szymon: Bóżnica w kępnie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38698#0160
SZYMON ZA JCZYK
BÓŻNICA W KĘPNIE
W odróżnieniu od innych połaci kraju, w Wielkopolsce bóżnice zabytkowe
prawie że się nie zachowały. Tu bowiem, od wieku XIX w stopniu znacznie
silniejszym, niż gdzie indziej w Polsce, istniał wśród Żydów prąd burzenia starych
bóżnic i budowania nowych. Jaskrawym przykładem tej tendencji była roz-
biórka w Poznaniu w roku 1908 kompleksu bóżnicznego, którego pewne partie
sięgały średniowieczał). Bóżnica w Kępnie (woj. poznańskie) jest również
nowszą budowlą, dźwigniętą w miejsce starej zburzonej, lecz proces owej za-
miany odbył się tu daleko wcześniej, bo w latach 1814/15 2). Bóżnicą tą, nie od-
znaczającą się wybitniejszym poziomem architektury, zająłem się nie tylko dlatego,
iż w Wielkopolsce jest ona nader rzadkim przykładem zabytkowej architektury
bóżnicznej, lecz również ze względu na odnalezienie dotychczas nieznanego,
a ciekawego materiału archiwalnego3). Archiwalia te pozwalają nam ustalić
budowniczych tej bóżnicy, odtworzyć przebieg jej budowy oraz warunki
kulturalne i społeczne, panujące w owym charakterystycznym środowisku,
któremu bóżnica nasza zawdzięcza swe powstanie.
Wśród żydowskich zabytków sztuki w Polsce ważniejszą rolę niż bóżnica
kępińska odgrywa jej drewniany ołtarz, zajmujący czołowe stanowisko w dużej
stosunkowo grupie ołtarzy bóżnicznych z pierwszych dziesiątków XIX wieku,
powstałych w głównej mierze w granicach zaboru pruskiego, Księstwa War-
szawskiego i Królestwa Kongresowego. Twórczość żydowskich snycerzy
tych ołtarzy, głęboko prowincjonalna, tym niemniej niewątpliwie interesująca,
będzie tematem oddzielnej rozprawy, w której ołtarz kępiński będzie szerzej
rozpatrzony. W tym miejscu ograniczymy się tylko do zasygnalizowania istnie-
b Julius KOTHE, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Posen, III, Berlin
1895, s. 66; Alfred GROTTE, Deutsche, bóhmische und polnische Synagogentypen, Berlin
1915 s. 30 i tabl. 1 i 2; Richard KRAUTHEIMER, Mittelalterliche Synagogen, Berlin 1927,
s. 222—225.
2) J. KOTHE, o. c., s. 339 (wzmianka); A. GROTTE, o. c., s. 27 i 30, fig. 20 i 20a,
tabl. 4 (pomiar i fotografia z krótkim opisem).
Literaturę do historii Kępna najpełniej podaje: Andrzej WOJTKOWSKI, Bibliografia
Historii Wielkopolski, I, Poznań 1938, s. 383; do historii, zaś, gminy żydowskiej w Kępnie:
Encyklopoedia Judaica, IX (1932), Berlin, s. 1152/3, niezupełnie wyczerpująco, lecz wymie-
niając niektóre pozycje, nie uwzględnione przez Bibliografię Historii Wielkopolski.
3) Owe archiwalia (w posiadaniu kępińskiej gminy żydowskiej) obejmują: 1-0, kontrakt
z roku 1814 (31. V) na wybudowanie bóżnicy, Contrackt mit den Maurermeistern Scheffler sen.
und Scheffler jun. aus Brieg iiber den neuen Aufbau der lobl. Israelitischen Gemeinde hinselbst,
zugehorigen Synagogę, oraz 2-0, obszerny opis (rs hebrajski) dziejów budowy bóżnicy. Z jego
treści wynika, że został napisany wkrótce po wybudowaniu bóżnicy, lub przed jej ukończeniem
w celu upamiętnienia tych, którzy przyczynili się do jej zbudowania.
BÓŻNICA W KĘPNIE
W odróżnieniu od innych połaci kraju, w Wielkopolsce bóżnice zabytkowe
prawie że się nie zachowały. Tu bowiem, od wieku XIX w stopniu znacznie
silniejszym, niż gdzie indziej w Polsce, istniał wśród Żydów prąd burzenia starych
bóżnic i budowania nowych. Jaskrawym przykładem tej tendencji była roz-
biórka w Poznaniu w roku 1908 kompleksu bóżnicznego, którego pewne partie
sięgały średniowieczał). Bóżnica w Kępnie (woj. poznańskie) jest również
nowszą budowlą, dźwigniętą w miejsce starej zburzonej, lecz proces owej za-
miany odbył się tu daleko wcześniej, bo w latach 1814/15 2). Bóżnicą tą, nie od-
znaczającą się wybitniejszym poziomem architektury, zająłem się nie tylko dlatego,
iż w Wielkopolsce jest ona nader rzadkim przykładem zabytkowej architektury
bóżnicznej, lecz również ze względu na odnalezienie dotychczas nieznanego,
a ciekawego materiału archiwalnego3). Archiwalia te pozwalają nam ustalić
budowniczych tej bóżnicy, odtworzyć przebieg jej budowy oraz warunki
kulturalne i społeczne, panujące w owym charakterystycznym środowisku,
któremu bóżnica nasza zawdzięcza swe powstanie.
Wśród żydowskich zabytków sztuki w Polsce ważniejszą rolę niż bóżnica
kępińska odgrywa jej drewniany ołtarz, zajmujący czołowe stanowisko w dużej
stosunkowo grupie ołtarzy bóżnicznych z pierwszych dziesiątków XIX wieku,
powstałych w głównej mierze w granicach zaboru pruskiego, Księstwa War-
szawskiego i Królestwa Kongresowego. Twórczość żydowskich snycerzy
tych ołtarzy, głęboko prowincjonalna, tym niemniej niewątpliwie interesująca,
będzie tematem oddzielnej rozprawy, w której ołtarz kępiński będzie szerzej
rozpatrzony. W tym miejscu ograniczymy się tylko do zasygnalizowania istnie-
b Julius KOTHE, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Posen, III, Berlin
1895, s. 66; Alfred GROTTE, Deutsche, bóhmische und polnische Synagogentypen, Berlin
1915 s. 30 i tabl. 1 i 2; Richard KRAUTHEIMER, Mittelalterliche Synagogen, Berlin 1927,
s. 222—225.
2) J. KOTHE, o. c., s. 339 (wzmianka); A. GROTTE, o. c., s. 27 i 30, fig. 20 i 20a,
tabl. 4 (pomiar i fotografia z krótkim opisem).
Literaturę do historii Kępna najpełniej podaje: Andrzej WOJTKOWSKI, Bibliografia
Historii Wielkopolski, I, Poznań 1938, s. 383; do historii, zaś, gminy żydowskiej w Kępnie:
Encyklopoedia Judaica, IX (1932), Berlin, s. 1152/3, niezupełnie wyczerpująco, lecz wymie-
niając niektóre pozycje, nie uwzględnione przez Bibliografię Historii Wielkopolski.
3) Owe archiwalia (w posiadaniu kępińskiej gminy żydowskiej) obejmują: 1-0, kontrakt
z roku 1814 (31. V) na wybudowanie bóżnicy, Contrackt mit den Maurermeistern Scheffler sen.
und Scheffler jun. aus Brieg iiber den neuen Aufbau der lobl. Israelitischen Gemeinde hinselbst,
zugehorigen Synagogę, oraz 2-0, obszerny opis (rs hebrajski) dziejów budowy bóżnicy. Z jego
treści wynika, że został napisany wkrótce po wybudowaniu bóżnicy, lub przed jej ukończeniem
w celu upamiętnienia tych, którzy przyczynili się do jej zbudowania.