DOI Artikel:
Sōtēriadēs, Geōrgios: Anaskaphai en Thermō, [1]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14641#0097
16η
ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ ΕΝ Θ Ε Ρ Μ Ω
166
γήση ταύτην, δτε εξεδόθη του βιβλίον του \¥οο(1-
Ιιοιίδβ', δπερ δια λεπτομερούς έξετάσεως έπηνώρ-
Οωσε τήν σφαλεράν περί του Θέρμου εν μέρει ΐσχύ-
σασαν ίδέαν2. Σήμερον μετά τά δια των ανασκα-
φών έπιτευχθέντα και εγκαίρως γνωστά γενόμενα
αποτελέσματα, τό ζήτημα είνε πλέον λελυμένον
δι' άλλου τρόπου" άλλ' ήδη ό Πολύβιος τόσον
άκοιβώς και σα^ώς τά πράγματα έςέθηκεν, ώστε
απροσεξία μόνον εις τά ύπ αύτοϋ' λίαν ευκρινώς
λεγόμενα ήδύνατο να γεννήση αμφιβολίας περί της
αληθούς του Θέρμου θέσεως, προς δν άλλως παν-
τάπασιν άτόπως έταυτίσΟησαν τά επί της υψηλής
πυραμΐδος του ΙϊΛοχον παρά τό νυν Άγρίνιον σω-
ζόμενα μεγάλης πόλεως ερείπια. Η μεν πορεία
του Φιλίππου ορίζεται ασφαλώς διά της μνείας των
«στενών», τά οποία είνε ή παρά τον σήμερον λε-
γόμενον Δαφνιαν κατά τήν νοτίαν της λίμνης
οχθην δυσδίοδος όντως πάροδος μεταξύ του χωρίου
ΜπονρΛέσα και του χανίου Καψόραχη, περί ας
θέσεις πρέπει ν' άναζητήσωμεν τήν πόλιν Μέταπαν
και τήν κώμην Παμφίαν* ή δε κατόπιν προσάντης
και τραχεία διαφερόντως οδός είνε βεβαίως ή οιά
τής'Αγριεληας επισφαλής άνάβασιςάπό του Μωρο-
σκλάβου, ήτις πιΟανώτατα έ'φερεν ουχί ώς ή σή-
μερον αμαξιτή διά των πλαγίων του βουνού, αλλά
διά της παλαιάς όπισθεν εν χρήσει ατραπού, έκ-
βάλλουσα άυ,έσως εις τον επί του οροπεδίου του
Θέρμου δυτικώς του Πετροχωρίου άμπελόφυτον
αύλώνα 3. Αυτός δε ό Θέρμος ώς τόπος μόνον καί
παρά Ο αιΐ6 γ, Όβίβοΐυδ ίηδοπρί. Οιαβο., Ιιΐ8θπρΙ. ΑβΙοΓιοαο ρ.
125,6 «άναγραφήτω δέ ταΰτα εν τε Μελιτεία και έν Δελφοΐς και
εν Καλυδώνι καί έν Θέρμω»), πρόόηλον πλέον καθίστατο νΰν, ότι
δντως έν Θέρμω ευρισκόμεθα. Αυτόν δέ τόν Απόλλωνα έμαρτύ-
ρησε συγ/ρόνως το'τε επιγραφή ήκρωτηριασρένη . . . ο |\1 Λπδλλωνι
Θε[ρμίω, καί τό ιερόν αΰτοΰ τέλος ώνόμαζον δύο άλλαι έπί χαλκής
στήλης έγκεκολαμμέναι έπιγραφαί, άνευρεθεϊσαι κατά Μάΐον του
1898 κατά τήν ανασκαφήν του ναού, όρίζουσαι τήν άναγραφήν των
ψηφισμάτων καί τήν άνάθεσιν των στηλών α εν θέρμω έγ τώ Ίερω
ζον ΑπόΙΛωγος».
' Αβίοΐϊα. 118 Οβο§τ&ρ1ιν, Τορο§Τ3,ρΙι;γ αιιά ΑηΙίηαίΙΐβδ, έν
Οχίοΐ'ά 1897, σελ. 252 ε. Πρβ. καί Ρβτάίηαηά ΝοαοΗ έν ΒβιΊίηβΐ'
ρ1ιίΙο1ο§Ϊ5<3ΐιβ λνοοΙιβηδοΙίΓΪίΙ της 29 Μαίου 1897 Ν° 22 στήλη
699.
2 Κατά τήν ονοματοθεσίαν τών δήμων της ελληνικής επικρατείας
έπί της βασιλείας τοΰ "Οθωνος έν έτεσι 1833 έ ό Βλοχός έξελήφθη ώς
ό Θέρμος καί διά τοΰτο ή περιοχή αΰτοΰ ώνομάσθη δήμος Θε'ρμου' ή
δέ περί τό οροπέδιον του Θέρμου περιοχή μέχρι της παρόδου τοΰ
Δαφνιά, οπόθεν περίπου άρχεται ό δήμος Μακρυνείας, ώνομάσθη δή-
μος Παμφίας, ού πρωτεύουσα σήμερον είνε τό Κίφαλόβρυσον.
3 Έν τω τοπογραφικω α γ εδιογραφήματι δεν σημειοΰνται αί σημε-
ούχί ώς πόλις χαρακτηρίζεται επανειλημμένως ύπό
του ιστορικού καί τό όμαλόν μεταξύ τών τραχέων
βουνών έξαπλούμενον ενταύθα δροπέδιον είνε τό
τών θερμίων πεδίον ύπ' αύτου λεγόμενον.
Τήν Οέσιν ταύτην προσφυώς ό Πολύβιος ονομάζει
οίον ά κ ρ ό π ο λ ι ν σ υ μ π ά σ η ς τ ή ς Α Ί τ ω λ ί α ς.
Η φυσική αυτής οχυρότης, ήν επανειλημμένως,
ώς έσημειώΟη, ό ιστορικός εξαίρει1, είνε προφανής.
Εκ της πεδιάδος, εί'τε παρά τήν όίζαν του Ζυγού
είτε παρά τάς υπώρειας του Παναιτωλικού, πασα
προέλασις εχθρού δικαίως ήδύνατο νά θεωρηθή
άούνατος2· έκ της Ναυπακτίας είχε δοκιμασΟή
άλλοτε μάτην ή έπί τήν χώραν έφοδος3- έκ δέ
τών ορέων της Ευρυτανίας καί της από τών Άλ-
πεων της Αιτωλίας, του Κόρακος, αρχομένης κοι-
λάοος του Ευήνου ουδείς φόβος εισβολής υπήρχε.
Ιο κυριωτατον ομως του τόπου χαρακτηριστικον
ήτο, ό'τι εκείτο έν τω κέντρω ακριβώς τής χώρας,
έν τώ όροΟεσίω ούτως ειπείν υ.εταξύ τών το ιών
ορεινών τής Αιτωλίας φυλών, τών 'Αποδωτών, τών
Οφιονέων καί τών Εύουτάνων καί έν τη συνόδω
τών με γ ά λ ω ν οδών α ύ τ ή ς4. Οτε αί φυλαί
ριναί εκατέρωθεν τών οχθών τής λίμνης έκ Μεσολογγίου καί ε'ξ Αγρι-
νίου άγουσαι εϊς Κεφαλόβρυσον αμαξιτοί, άλλά μόνον αί παλαιαί
ατραποί, αίτινες, όπως συνήθως, περισσότερον άντιστΟΓ/οΰσιν ή και
συμπίτττουσι πρός τάς άρ·/αίας όδούς.
1 "Ι δ ε ανωτέρω έν στήλη 163 σημ. I.
2 Οί κρημνοί τής 'Λγριεληάς παρέχουσιν έπισφαλεστάτην άνάβα-
σιν, άλλ' είνε ήδη άπροσπέλαστοι έκ τής μόνης προσιτής πλευράς κατά
τήν μικράν υπό τό Μωρόσκλαβον πεδιάδα ένεκα τής όυσόιαβάτου παρό-
δου τοΰ Λαφνιά, ης ή είσοδος και έξοδος έςησφαλίζετο υπό φρουρίων διά
τοΰτο ταΰτα πρώτον ό Φίλιππος κατέλαβεν αιφνιδίως διά καταπληκτικής
εντός μιας νυκτός κα ί ολίγο>ν πρωινών ωρών πορείας όδεύσας άπό τοΰ
Καρβασαρά (Λιμναίας), όπου άπεβίβασε τόν στρατόν του, μέχρι τοΰ
σημείου τούτου. Έκ δέ τής βόρειας ό'χθης τής λίμνης τήν μέν εί'σοδον
τής στενωτέρας οπωσδήποτε πεδιάδος έςησφάλιζε τό άπό τοΰ όρους
μέχρι τής λίμνης καθήκον ΐσ/υρόν φρούριον τής σημερινής Παράβο-
λα;" άπωτέρω δέ δεύτερον φρούριον (σήμερον έρείπιον μονής τών
άγιων Αποστόλων υπεράνω τής Βαρείας) άπετέλει ίσχυρόν στρατιω-
τικόν σταθιχόν άπό δέ τών μέχρι τής λίμνης κατερχομένων κρημνών
τής Γορίτσας, ένθα σ/ηματίζεται καί μικρά πεδιάς (είς τών ώραιοτά-
των τής Ελλάδος κήπων λεμονεών καί κιτρεών), ή οδός φέρει διά
δυσ/ωριών όλως άδιαβάτων μεταξύ βραχωδών λόφων.
3 Τοΰτο άπεπειράθη ό στρατηγός τών Αθηναίων Δημοσθένης έν
έτει 426 πρό Χριστού- πρβ. Θουκυδίδην έν βιβλ. Γ' κεφ. 94-99.
Τότε οί Αθηναίοι έδο/.ίμασαν τήν άνδρείαν τών Αιτωλών, είς ήν πι-
θανώς υπαινίσσεται ό Ευριπίδης έν Φοινίσσαις στ. 139 ε:
σακεσφόροι γάρ πάντες Αιτωλοί, τέκνον,
λόγχαις δ' ακοντιστή ρ ες εύστοχώτατοι.
■* Τήν κεντοικήν ταύτην και εκτάκτου σπουδαιότητος θέσιν τοΰ Θέρ-
μου άντιλαμβάνεταί τις κάλλιστα, ό'ταν έκ τών χωρίων Μπροσθοβάς
καί Κρυονερίου (εις τά πλάγια τοΰ Παναιτωλικού, υπό τήν ύψίστην
αύτοΰ κορυφήν Κυρά - Βγένα τ. έ. Κυρά Ευγενία) έχη ύπό τάς όψεις
ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ ΕΝ Θ Ε Ρ Μ Ω
166
γήση ταύτην, δτε εξεδόθη του βιβλίον του \¥οο(1-
Ιιοιίδβ', δπερ δια λεπτομερούς έξετάσεως έπηνώρ-
Οωσε τήν σφαλεράν περί του Θέρμου εν μέρει ΐσχύ-
σασαν ίδέαν2. Σήμερον μετά τά δια των ανασκα-
φών έπιτευχθέντα και εγκαίρως γνωστά γενόμενα
αποτελέσματα, τό ζήτημα είνε πλέον λελυμένον
δι' άλλου τρόπου" άλλ' ήδη ό Πολύβιος τόσον
άκοιβώς και σα^ώς τά πράγματα έςέθηκεν, ώστε
απροσεξία μόνον εις τά ύπ αύτοϋ' λίαν ευκρινώς
λεγόμενα ήδύνατο να γεννήση αμφιβολίας περί της
αληθούς του Θέρμου θέσεως, προς δν άλλως παν-
τάπασιν άτόπως έταυτίσΟησαν τά επί της υψηλής
πυραμΐδος του ΙϊΛοχον παρά τό νυν Άγρίνιον σω-
ζόμενα μεγάλης πόλεως ερείπια. Η μεν πορεία
του Φιλίππου ορίζεται ασφαλώς διά της μνείας των
«στενών», τά οποία είνε ή παρά τον σήμερον λε-
γόμενον Δαφνιαν κατά τήν νοτίαν της λίμνης
οχθην δυσδίοδος όντως πάροδος μεταξύ του χωρίου
ΜπονρΛέσα και του χανίου Καψόραχη, περί ας
θέσεις πρέπει ν' άναζητήσωμεν τήν πόλιν Μέταπαν
και τήν κώμην Παμφίαν* ή δε κατόπιν προσάντης
και τραχεία διαφερόντως οδός είνε βεβαίως ή οιά
τής'Αγριεληας επισφαλής άνάβασιςάπό του Μωρο-
σκλάβου, ήτις πιΟανώτατα έ'φερεν ουχί ώς ή σή-
μερον αμαξιτή διά των πλαγίων του βουνού, αλλά
διά της παλαιάς όπισθεν εν χρήσει ατραπού, έκ-
βάλλουσα άυ,έσως εις τον επί του οροπεδίου του
Θέρμου δυτικώς του Πετροχωρίου άμπελόφυτον
αύλώνα 3. Αυτός δε ό Θέρμος ώς τόπος μόνον καί
παρά Ο αιΐ6 γ, Όβίβοΐυδ ίηδοπρί. Οιαβο., Ιιΐ8θπρΙ. ΑβΙοΓιοαο ρ.
125,6 «άναγραφήτω δέ ταΰτα εν τε Μελιτεία και έν Δελφοΐς και
εν Καλυδώνι καί έν Θέρμω»), πρόόηλον πλέον καθίστατο νΰν, ότι
δντως έν Θέρμω ευρισκόμεθα. Αυτόν δέ τόν Απόλλωνα έμαρτύ-
ρησε συγ/ρόνως το'τε επιγραφή ήκρωτηριασρένη . . . ο |\1 Λπδλλωνι
Θε[ρμίω, καί τό ιερόν αΰτοΰ τέλος ώνόμαζον δύο άλλαι έπί χαλκής
στήλης έγκεκολαμμέναι έπιγραφαί, άνευρεθεϊσαι κατά Μάΐον του
1898 κατά τήν ανασκαφήν του ναού, όρίζουσαι τήν άναγραφήν των
ψηφισμάτων καί τήν άνάθεσιν των στηλών α εν θέρμω έγ τώ Ίερω
ζον ΑπόΙΛωγος».
' Αβίοΐϊα. 118 Οβο§τ&ρ1ιν, Τορο§Τ3,ρΙι;γ αιιά ΑηΙίηαίΙΐβδ, έν
Οχίοΐ'ά 1897, σελ. 252 ε. Πρβ. καί Ρβτάίηαηά ΝοαοΗ έν ΒβιΊίηβΐ'
ρ1ιίΙο1ο§Ϊ5<3ΐιβ λνοοΙιβηδοΙίΓΪίΙ της 29 Μαίου 1897 Ν° 22 στήλη
699.
2 Κατά τήν ονοματοθεσίαν τών δήμων της ελληνικής επικρατείας
έπί της βασιλείας τοΰ "Οθωνος έν έτεσι 1833 έ ό Βλοχός έξελήφθη ώς
ό Θέρμος καί διά τοΰτο ή περιοχή αΰτοΰ ώνομάσθη δήμος Θε'ρμου' ή
δέ περί τό οροπέδιον του Θέρμου περιοχή μέχρι της παρόδου τοΰ
Δαφνιά, οπόθεν περίπου άρχεται ό δήμος Μακρυνείας, ώνομάσθη δή-
μος Παμφίας, ού πρωτεύουσα σήμερον είνε τό Κίφαλόβρυσον.
3 Έν τω τοπογραφικω α γ εδιογραφήματι δεν σημειοΰνται αί σημε-
ούχί ώς πόλις χαρακτηρίζεται επανειλημμένως ύπό
του ιστορικού καί τό όμαλόν μεταξύ τών τραχέων
βουνών έξαπλούμενον ενταύθα δροπέδιον είνε τό
τών θερμίων πεδίον ύπ' αύτου λεγόμενον.
Τήν Οέσιν ταύτην προσφυώς ό Πολύβιος ονομάζει
οίον ά κ ρ ό π ο λ ι ν σ υ μ π ά σ η ς τ ή ς Α Ί τ ω λ ί α ς.
Η φυσική αυτής οχυρότης, ήν επανειλημμένως,
ώς έσημειώΟη, ό ιστορικός εξαίρει1, είνε προφανής.
Εκ της πεδιάδος, εί'τε παρά τήν όίζαν του Ζυγού
είτε παρά τάς υπώρειας του Παναιτωλικού, πασα
προέλασις εχθρού δικαίως ήδύνατο νά θεωρηθή
άούνατος2· έκ της Ναυπακτίας είχε δοκιμασΟή
άλλοτε μάτην ή έπί τήν χώραν έφοδος3- έκ δέ
τών ορέων της Ευρυτανίας καί της από τών Άλ-
πεων της Αιτωλίας, του Κόρακος, αρχομένης κοι-
λάοος του Ευήνου ουδείς φόβος εισβολής υπήρχε.
Ιο κυριωτατον ομως του τόπου χαρακτηριστικον
ήτο, ό'τι εκείτο έν τω κέντρω ακριβώς τής χώρας,
έν τώ όροΟεσίω ούτως ειπείν υ.εταξύ τών το ιών
ορεινών τής Αιτωλίας φυλών, τών 'Αποδωτών, τών
Οφιονέων καί τών Εύουτάνων καί έν τη συνόδω
τών με γ ά λ ω ν οδών α ύ τ ή ς4. Οτε αί φυλαί
ριναί εκατέρωθεν τών οχθών τής λίμνης έκ Μεσολογγίου καί ε'ξ Αγρι-
νίου άγουσαι εϊς Κεφαλόβρυσον αμαξιτοί, άλλά μόνον αί παλαιαί
ατραποί, αίτινες, όπως συνήθως, περισσότερον άντιστΟΓ/οΰσιν ή και
συμπίτττουσι πρός τάς άρ·/αίας όδούς.
1 "Ι δ ε ανωτέρω έν στήλη 163 σημ. I.
2 Οί κρημνοί τής 'Λγριεληάς παρέχουσιν έπισφαλεστάτην άνάβα-
σιν, άλλ' είνε ήδη άπροσπέλαστοι έκ τής μόνης προσιτής πλευράς κατά
τήν μικράν υπό τό Μωρόσκλαβον πεδιάδα ένεκα τής όυσόιαβάτου παρό-
δου τοΰ Λαφνιά, ης ή είσοδος και έξοδος έςησφαλίζετο υπό φρουρίων διά
τοΰτο ταΰτα πρώτον ό Φίλιππος κατέλαβεν αιφνιδίως διά καταπληκτικής
εντός μιας νυκτός κα ί ολίγο>ν πρωινών ωρών πορείας όδεύσας άπό τοΰ
Καρβασαρά (Λιμναίας), όπου άπεβίβασε τόν στρατόν του, μέχρι τοΰ
σημείου τούτου. Έκ δέ τής βόρειας ό'χθης τής λίμνης τήν μέν εί'σοδον
τής στενωτέρας οπωσδήποτε πεδιάδος έςησφάλιζε τό άπό τοΰ όρους
μέχρι τής λίμνης καθήκον ΐσ/υρόν φρούριον τής σημερινής Παράβο-
λα;" άπωτέρω δέ δεύτερον φρούριον (σήμερον έρείπιον μονής τών
άγιων Αποστόλων υπεράνω τής Βαρείας) άπετέλει ίσχυρόν στρατιω-
τικόν σταθιχόν άπό δέ τών μέχρι τής λίμνης κατερχομένων κρημνών
τής Γορίτσας, ένθα σ/ηματίζεται καί μικρά πεδιάς (είς τών ώραιοτά-
των τής Ελλάδος κήπων λεμονεών καί κιτρεών), ή οδός φέρει διά
δυσ/ωριών όλως άδιαβάτων μεταξύ βραχωδών λόφων.
3 Τοΰτο άπεπειράθη ό στρατηγός τών Αθηναίων Δημοσθένης έν
έτει 426 πρό Χριστού- πρβ. Θουκυδίδην έν βιβλ. Γ' κεφ. 94-99.
Τότε οί Αθηναίοι έδο/.ίμασαν τήν άνδρείαν τών Αιτωλών, είς ήν πι-
θανώς υπαινίσσεται ό Ευριπίδης έν Φοινίσσαις στ. 139 ε:
σακεσφόροι γάρ πάντες Αιτωλοί, τέκνον,
λόγχαις δ' ακοντιστή ρ ες εύστοχώτατοι.
■* Τήν κεντοικήν ταύτην και εκτάκτου σπουδαιότητος θέσιν τοΰ Θέρ-
μου άντιλαμβάνεταί τις κάλλιστα, ό'ταν έκ τών χωρίων Μπροσθοβάς
καί Κρυονερίου (εις τά πλάγια τοΰ Παναιτωλικού, υπό τήν ύψίστην
αύτοΰ κορυφήν Κυρά - Βγένα τ. έ. Κυρά Ευγενία) έχη ύπό τάς όψεις