DOI Artikel:
Maltezos, Kōnstantinos: Ē klepsydra para tois archaiois
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14643#0020
19
Η ΚΛΕΨΓΔΡΛ ΠΑΡΛ ΤΟΙ£ ΑΡΧΑΙΟΙΣ
20'
οίνήρυσιν, καλεί γενστήριον οίνου , δπερ κατά
Πολυδεύκην εύρηται και παρ1 Άριστοφά;ει (έν
Ήρωσι) ώς άγγεΐον δΥ ου άρύονται τον οίνον.
Ή φύσις των τοιούτων αγγείων, των -λειτουρ-
γούντων δια της ατμοσφαιρικής πιέσεως, μέ παρε-
κίνησεν όπως ζητήσω νά παρακολουθήσω κατά τό
έφικτον την άγνωστον ίστορίαν αυτών έν τη αρ-
χαία Ελλάδι.
II. Ίϊ αρχαία κλεψύδρα
Έκ της μελέτης του Αριστοτέλους δύναται τις
ασφαλώς νά συμπεράνη ότι πάντα τά άγγεϊα ταΟτα
ε Εν ε ίόίεψνδραι. Και όντως, έν τοις περί άνα-
πνοης των ζώων, Ό Αριστοτέλης μεταφέρει την
έξης περιγραφήν του Εμπεδοκλέους :
«Ένθεν έπειθ' οπόταν [Λεν άπαίζτι τέρεν αίμα,
αίθηρ παφλάζων καταβήσεται οϊδμ.ατι μ.άργω,
ευτε δ' άναθρώσκει, πάλιν έκπνεϊ, ώσπερ δταν παϊς
κλεψύδρν,ν παίζησι δι' εϋπετέος χαλκοΐο.
$ΰτε μέν αϋλοϋ πορθμόν έπ' εϋειδεΐ χερί θεϊσα
εις ύδατος βάπτησι τε'ρεν δέμας άργυφέοιο,
οΰδ' ογ' ές άγγοςδ' δμβρος έσέρχεται, άλλα μιν εί'ργει
άε'ρος όγκος έσωθε πεσών έπί τρήματα πυκνά,
είσόκ' άποστεγάση πυκινόν ρόον αύτάρ έπειτα
πνεύματος ελλείποντος έτε'ρχεται αϊσιμον ύδωρ.
Ώς δ' αύτως οθ' ύδωρ μέν έ'χει κατά βένθεα ^αλκοΰ,
πορθμ.οΰ ^ωσθε'ντος βροτέω χροΐ ήδέ πόροιο,
αίθηρ δ' έκτος έσω λελιημ.ένος ομ.βρον έρύκει
άμ.φϊ πυλας ίσθμοϊο δυσηχέος, άκρα κρατύνων,
ίίσόκε /ειρί μ.εθη' τότε δ' αΰ πάλιν, έμ.παλιν η πρίν,
πνεύματος έμ-πίπτοντος ΰπεκθε'ει αί,'τιμον ύδωο».
Η περιγραφή αύτη της χαλκής κλεψύδρας εΤνε
ή τών άνωτέρω αναφερθέντων αγγείων. Άξια δε
παρατηρήσεως προκύπτουσιν 10ν δτι Ό Εμπεδο-
κλής άποδίδωσι την έπίσχεσιν του ύδατος και την
ροήν αύτοΰ εις τον άέρα και 20ν ότι ή κλεψύδρα
αύτη έχρησίμευε και ώς παιδιά ή μάλλον παί-
γννον τών παιδισχ.ών και έν γένει αναμφιβόλως τών
μικρών παίοων.
βπιστημονικωτέραν και λεπτομερεστέραν έ'ρευ-
ναν της κλεψύδρας ταύτης εύρίσκομεν παρ' αύτώ
τω Αριστοτελει, έν τοις προβλήμασιν αύτοΰ" «δσα
περί τά άψυνα» έν/ουσαν ούτως:
«Τών περί την κλεψύδραν συμβαινόντων τό μέν
όλον έ'οικεν είναι αίτιον καθάπερ Αναξαγόρας λέ-
γει" ο γάρ αήρ έστιν αίτιος έναπολαμοανόμενος έν-
αύτη, του μή είσιέναι το ύδωρ έπιληφθέντος τοΟ-
αύλουΟύ μήν άπλώς γε αίτιος" καν γάρ τις.
αυτήν πλαγίαν ένή εις τό ύδωρ, έπιλαβών τον αύ-
λόν, είσεισι το υδωρ" διόπερ ού λέγεται ύπ αύτοΰ-
ίκανώς ή αίτιον έστιν" έστι ο αίτιον μέν, καθάπερ
είρηται, ο αήρ" ούτος δ ωθούμενος τε και καΟ'
εαυτόν φερόμενος και μή βιαζόμενος έπ ευθείας:
πέφυκε φέρεσθαι, καθάπερ και άλλα στοι*/εϊα. Πλα-
γίας μέν ούν βαφείσης της κλεψύδρας, δια τών-
έναντίων τοις έν τω υδατι τρυπημάτων έπ' ευθείας,
μένων ύπό του ύδατος έξέρχεται, υποχωρούντος,
δ' αύτοΟ το ύδωρ εισέρχεται" ορθής δ' εις το υδωρ-
βαφείσης της κλεψύδρας, ού δυνάμενος προς ορθήν-
ύποχωρεϊν δια το πεφράχθαι τά άνω, μένει περί
τά πρώτα τρυπήματα" άττεσθαι γάρ εις αϋτον ού-
πέφυκεν. Ση μείον δ' έστί του είργειν όύνασθαι τό
ύδωρ άκινητίζοντα τον άέρα το έπ' αυτής γινόμε-
νον της κλεψύδρας" έάν γάρ τις αύτής αύτήν τήν
κωδύαν έμπλήσας ύδατος, έπιλαβών τον αύλόν-
καταστρέψη έπί τον αύλόν, ού φέρεται τό ύοωρ
διά του αύλου έπί στόμα" άνοιχθέντος όέ τοΟ στό-
ματος ου/, εύθύς έκρεϊ κατά τον αύλόν, αλλά μι-
κροτέρω ύστερον, ώς ούκ όν έπί τω στοματι τοΰ·
•αύλοΟ, άλλ' ύστερον διά. τούτου φερόμενον άνοι-
χθέντος. Πλήρους τε και ορθής ούσης της κλεψύ-
δρας, άνοι^θέντος του αύλοΰ' εύθύς ρεΐ οιά τοΰ·
ήθμοΰ, διά τά έκείνου μέν άπτεσθαι, τών όέ άκρων
του αύλου μή άπτεσθαι......» 2
Βλέπομεν λοιπόν οτι κατά τον Αριστοτέλη πρώ-
τος ό Αναξαγόρας,! έδωκε προσεγγίζουσαν έξήγησιν
τοΰ φαινομένου τής κλεψύδρας, αύτός' δέ ό Αρι-
στοτέλης συνεπλήρωσεν αύτήν κατά. το έφικτον έν
έκείνοις τοις χρόνοις. Άγνωστος ό'μως τυγχάνει δ-
1 Τό κείμενον έν^ει κατά παραόρομήν τοΰ άλλου.
2 Σύμφωνα πρός τήν άνωτέρω περιγραφήν είνε και τά ΰπ' αριθ.
1 και 24 τών περϊ τότ ιδρώτα προβλημάτων του "Αριστοτέλους,
όμοιως δέ και ή έξης περικοπή του Θεοφράστου, έκ τοΰ περί 'ίΐί,γγων.
«Κα: ή κάθεξις δέ τοΰ πνεύματος πληροί τάς φλέβας, αίστε κωλύει
έξιέναι, καθάπερ τό ΰδωρ τό έκ τών κλεψύδρων οταν πλήρεις ούσας
τις έπιλάβη' όταν δ'άφεΟή, τότε έξέρ/εται μηδενός έμφράττοντο;».
3 Κατά τόν θίμίοτιον (Παράφρασις "Αριστοτέλους), ό Αναξα-
γόρας Ιμελέτησε τήν κλεψύδραν ί'να άποδει'ξη τι)γ μι) νπαρζιν ζοϋ'
κενόν «και τάς κλεψύδρας ουκ ε!σδε-/_ομένας τό υδωρ, εϊ μή τις έ'ξο-
δον τω άέρι συγχωρήσειεν». Έγε'νετο δέ και ή μελέτη αύτη πρός
καταπολέμησιν τής εναντίας στολής τών ατόμων τοΰ Λευκίππου και
Δημοκρίτου.
Η ΚΛΕΨΓΔΡΛ ΠΑΡΛ ΤΟΙ£ ΑΡΧΑΙΟΙΣ
20'
οίνήρυσιν, καλεί γενστήριον οίνου , δπερ κατά
Πολυδεύκην εύρηται και παρ1 Άριστοφά;ει (έν
Ήρωσι) ώς άγγεΐον δΥ ου άρύονται τον οίνον.
Ή φύσις των τοιούτων αγγείων, των -λειτουρ-
γούντων δια της ατμοσφαιρικής πιέσεως, μέ παρε-
κίνησεν όπως ζητήσω νά παρακολουθήσω κατά τό
έφικτον την άγνωστον ίστορίαν αυτών έν τη αρ-
χαία Ελλάδι.
II. Ίϊ αρχαία κλεψύδρα
Έκ της μελέτης του Αριστοτέλους δύναται τις
ασφαλώς νά συμπεράνη ότι πάντα τά άγγεϊα ταΟτα
ε Εν ε ίόίεψνδραι. Και όντως, έν τοις περί άνα-
πνοης των ζώων, Ό Αριστοτέλης μεταφέρει την
έξης περιγραφήν του Εμπεδοκλέους :
«Ένθεν έπειθ' οπόταν [Λεν άπαίζτι τέρεν αίμα,
αίθηρ παφλάζων καταβήσεται οϊδμ.ατι μ.άργω,
ευτε δ' άναθρώσκει, πάλιν έκπνεϊ, ώσπερ δταν παϊς
κλεψύδρν,ν παίζησι δι' εϋπετέος χαλκοΐο.
$ΰτε μέν αϋλοϋ πορθμόν έπ' εϋειδεΐ χερί θεϊσα
εις ύδατος βάπτησι τε'ρεν δέμας άργυφέοιο,
οΰδ' ογ' ές άγγοςδ' δμβρος έσέρχεται, άλλα μιν εί'ργει
άε'ρος όγκος έσωθε πεσών έπί τρήματα πυκνά,
είσόκ' άποστεγάση πυκινόν ρόον αύτάρ έπειτα
πνεύματος ελλείποντος έτε'ρχεται αϊσιμον ύδωρ.
Ώς δ' αύτως οθ' ύδωρ μέν έ'χει κατά βένθεα ^αλκοΰ,
πορθμ.οΰ ^ωσθε'ντος βροτέω χροΐ ήδέ πόροιο,
αίθηρ δ' έκτος έσω λελιημ.ένος ομ.βρον έρύκει
άμ.φϊ πυλας ίσθμοϊο δυσηχέος, άκρα κρατύνων,
ίίσόκε /ειρί μ.εθη' τότε δ' αΰ πάλιν, έμ.παλιν η πρίν,
πνεύματος έμ-πίπτοντος ΰπεκθε'ει αί,'τιμον ύδωο».
Η περιγραφή αύτη της χαλκής κλεψύδρας εΤνε
ή τών άνωτέρω αναφερθέντων αγγείων. Άξια δε
παρατηρήσεως προκύπτουσιν 10ν δτι Ό Εμπεδο-
κλής άποδίδωσι την έπίσχεσιν του ύδατος και την
ροήν αύτοΰ εις τον άέρα και 20ν ότι ή κλεψύδρα
αύτη έχρησίμευε και ώς παιδιά ή μάλλον παί-
γννον τών παιδισχ.ών και έν γένει αναμφιβόλως τών
μικρών παίοων.
βπιστημονικωτέραν και λεπτομερεστέραν έ'ρευ-
ναν της κλεψύδρας ταύτης εύρίσκομεν παρ' αύτώ
τω Αριστοτελει, έν τοις προβλήμασιν αύτοΰ" «δσα
περί τά άψυνα» έν/ουσαν ούτως:
«Τών περί την κλεψύδραν συμβαινόντων τό μέν
όλον έ'οικεν είναι αίτιον καθάπερ Αναξαγόρας λέ-
γει" ο γάρ αήρ έστιν αίτιος έναπολαμοανόμενος έν-
αύτη, του μή είσιέναι το ύδωρ έπιληφθέντος τοΟ-
αύλουΟύ μήν άπλώς γε αίτιος" καν γάρ τις.
αυτήν πλαγίαν ένή εις τό ύδωρ, έπιλαβών τον αύ-
λόν, είσεισι το υδωρ" διόπερ ού λέγεται ύπ αύτοΰ-
ίκανώς ή αίτιον έστιν" έστι ο αίτιον μέν, καθάπερ
είρηται, ο αήρ" ούτος δ ωθούμενος τε και καΟ'
εαυτόν φερόμενος και μή βιαζόμενος έπ ευθείας:
πέφυκε φέρεσθαι, καθάπερ και άλλα στοι*/εϊα. Πλα-
γίας μέν ούν βαφείσης της κλεψύδρας, δια τών-
έναντίων τοις έν τω υδατι τρυπημάτων έπ' ευθείας,
μένων ύπό του ύδατος έξέρχεται, υποχωρούντος,
δ' αύτοΟ το ύδωρ εισέρχεται" ορθής δ' εις το υδωρ-
βαφείσης της κλεψύδρας, ού δυνάμενος προς ορθήν-
ύποχωρεϊν δια το πεφράχθαι τά άνω, μένει περί
τά πρώτα τρυπήματα" άττεσθαι γάρ εις αϋτον ού-
πέφυκεν. Ση μείον δ' έστί του είργειν όύνασθαι τό
ύδωρ άκινητίζοντα τον άέρα το έπ' αυτής γινόμε-
νον της κλεψύδρας" έάν γάρ τις αύτής αύτήν τήν
κωδύαν έμπλήσας ύδατος, έπιλαβών τον αύλόν-
καταστρέψη έπί τον αύλόν, ού φέρεται τό ύοωρ
διά του αύλου έπί στόμα" άνοιχθέντος όέ τοΟ στό-
ματος ου/, εύθύς έκρεϊ κατά τον αύλόν, αλλά μι-
κροτέρω ύστερον, ώς ούκ όν έπί τω στοματι τοΰ·
•αύλοΟ, άλλ' ύστερον διά. τούτου φερόμενον άνοι-
χθέντος. Πλήρους τε και ορθής ούσης της κλεψύ-
δρας, άνοι^θέντος του αύλοΰ' εύθύς ρεΐ οιά τοΰ·
ήθμοΰ, διά τά έκείνου μέν άπτεσθαι, τών όέ άκρων
του αύλου μή άπτεσθαι......» 2
Βλέπομεν λοιπόν οτι κατά τον Αριστοτέλη πρώ-
τος ό Αναξαγόρας,! έδωκε προσεγγίζουσαν έξήγησιν
τοΰ φαινομένου τής κλεψύδρας, αύτός' δέ ό Αρι-
στοτέλης συνεπλήρωσεν αύτήν κατά. το έφικτον έν
έκείνοις τοις χρόνοις. Άγνωστος ό'μως τυγχάνει δ-
1 Τό κείμενον έν^ει κατά παραόρομήν τοΰ άλλου.
2 Σύμφωνα πρός τήν άνωτέρω περιγραφήν είνε και τά ΰπ' αριθ.
1 και 24 τών περϊ τότ ιδρώτα προβλημάτων του "Αριστοτέλους,
όμοιως δέ και ή έξης περικοπή του Θεοφράστου, έκ τοΰ περί 'ίΐί,γγων.
«Κα: ή κάθεξις δέ τοΰ πνεύματος πληροί τάς φλέβας, αίστε κωλύει
έξιέναι, καθάπερ τό ΰδωρ τό έκ τών κλεψύδρων οταν πλήρεις ούσας
τις έπιλάβη' όταν δ'άφεΟή, τότε έξέρ/εται μηδενός έμφράττοντο;».
3 Κατά τόν θίμίοτιον (Παράφρασις "Αριστοτέλους), ό Αναξα-
γόρας Ιμελέτησε τήν κλεψύδραν ί'να άποδει'ξη τι)γ μι) νπαρζιν ζοϋ'
κενόν «και τάς κλεψύδρας ουκ ε!σδε-/_ομένας τό υδωρ, εϊ μή τις έ'ξο-
δον τω άέρι συγχωρήσειεν». Έγε'νετο δέ και ή μελέτη αύτη πρός
καταπολέμησιν τής εναντίας στολής τών ατόμων τοΰ Λευκίππου και
Δημοκρίτου.