DOI Artikel:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0041
W pochodzącym z końca w. XI kodeksie nie-
znanego króla — może Henryka IV (Pommersfelden,
Graf-von-Schonbcrnsche Schlossbibliothek, Nr 2490,
fol. 8 r.) znajduje się miniatura podzielona na dwie
strefy. W górnej, stojącemu w środku Chrystusowi
towarzyszą Maria i św. Jan Chrzciciel, w dolnej
między śś. Piotrem i Pawłem stoi król w pozycji
oranta118. Święci nierozerwalnie związani z pa-
piestwem orędują za władcą u Chrystusa, a schemat
Deesis — w jaki została ujęta górna część kompo-
zycji — podkreśla intercessyjny charakter całego
przedstawienia.
Postać św. Piotra w Kodeksie emmeramskim znaj-
duje wytłumaczenie nie tylko dzięki przykładom
plastycznym. Sugestywnie pozwala odtworzyć jej
znaczenie i funkcję wspominany już tekst dotyczący
salickiego środowiska119. Związany bowiem z Hen-
rykiem IV Benzo, biskup Alby, w relacji o cesarskiej
koronacji Henryka wspomina o wznoszonych do
św. Piotra okrzykach Teutonów: „Sancte Petre
heleyson", a przy opisie przyjęcia przez cesarza
korony z ołtarza księcia apostołów dodaje :„[...] cesar
vero per voluntatem Dei et per orationem sancti
Petri coronatus [...]"120. W innym natomiast miejscu
czytamy: „Resultat Roma gaudis, Laudes refert
apostolis, Per ąuorum sanctum meritur, Roma tenet
imperium [.. .]"121. Tekst Benza stanowi cenne źródło
także dlatego, bo zawarte w nim marginalne nie-
malże wzmianki pozwalają stwierdzić, że nastrój
modlitwy laudes towarzyszył rządom Henryka IV,
w związku z czym nie mogła ona być obca wyraża-
jącemu jej treści twórcy miniatur Kodeksu emme-
ramskiego122. W cytowanym wyżej fragmencie opi-
sującym inauguracyjną procesję, w której przyszły
cesarz zdążał do bazyliki Piotrowej, Benzo wylicza
okrzyki wznoszone przez Alemanćw na cześć władcy:
„[...] Kyrie eleison, helfo! [...] Singule ąuidem na-
tiones secundum ritum patriae preriom punt in
suas vociferationes". Wyraz „helfo" R. Folz inter-
pretuje jako niemiecki odpowiednik łacińskiego
„tu illum adiuva" z laudes1™. Z kolei o używaniu
tej formuły za rządów Henryka V świadczy włącze-
nie laudes do rytuału koronacyjnego tzw. Censius II,
będącego według ogólnie przyjętej opinii odpisem
z w. XII lub kompilacją starszego obrządku, naj-
prawdopodobniej sformułowanego z okazji koronacji
cesarskiej Henryka V lub nawet wcześniej124.
Związek treściowy miniatur Kodeksu emmeram-
skiego z Laudes Regiae nie upoważnia do wiązania
powstania Ewangeliarza z momentem koronacji —
w tym wypadku Henryka V — choćby dlatego, że
modlitwę tę recytowano także podczas wielkich
świąt kościelnych; warto może jednak zasygnalizo-
wać możliwość łączącej się z tym interpretacji.
W samej Ratyzbonie zachował się jedenastowieczny
formularz laudes, ale odnosi się on do Henryka II
i Konrada II. Równocześnie należy zaznaczyć, że
proweniencja zachowanych egzemplarzy laudes sa-
lickich bardzo często wiąże się z miejscami, do któ-
rych zjeżdżali władcy na wielkie święta kościelne125.
Być może i w Ratyzbonie istniały egzemplarze
laudes Henryka IV i Henryka V, zwłaszcza że tra-
dycyjnie zjeżdżali tu zarówno Henryk II, Konrad II
(ich laudes zachowane) jak i interesujący nas ich
następcy126. Ratyzbonę jako częste miejsce ich od-
wiedzin wzmiankują współczesne kroniki niemieckie.
II katedrze bamberskiej. Por. Schramm, Die deutschen Kai-
ser..., s. 107-108, 197, ryc. 81. — Bildnisse des IX.-XVIII.
Jahrhunderts aus Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek
hrsg. E. Stollreither, Teil I: IX.-XVI. Jahrhundert, Miin-
chen 1928, s. 13, ryc. 6. — Miniaturen aus Handschriften der
Kgl. Hof— und Staatsbibliothek in Munchen, hrsg. G. Leidin-
ger H. V: Das Perikopenbuch Kaiser Heinrich II (Cod. lat.
4452), Munchen 1914, s. 23-24, 22.
118 Schramm, Die deutschen Kaiser..., s. 137, 211, ryc.
III a.
119 Bardzo dowolna interpretacja sakry Henryka IV została
przekazana przez namiętnego zwolennika cesarza, biskupa
Benzo z Alby. Stanowi ona jedno z nielicznych źródeł dotyczą-
cych rytuału koronacyjnego Świętego Cesarstwa, jest też jedy-
nym pewnym tekstem dostarczającym wiadomości na temat
ordo koronacyjnego w epoce salickiej. Por. Schramm, Der
Salische Kaiser ordo..., s. 389-407. — Folz, Sur un texte
controverse..., s. 285. Fragmenty tekstu w przekładzie fran-
cuskim publikuje Folz (JJidee d'Empire..., s. 204-205) i w ory-
ginalnym brzmieniu Schramm (Sphaira — Globus — Reich-
sapfel..., s. 78).
120 Benzonis Episcopi Albensis ad Heinricum IV impera-
torem libri VII, L.I, ed. K. Pertz [w:] Monumenta Germaniae
Historica, XIII, Scriptorum, XI, Hannoverae 1854, s. 603.
121 Benzonis Episcopi..., l.c.
122 Zachowane egzemplarze laudes z czasów salickich,
do Henryka IV włącznie, wymienia Kantorowicz, Laudes
Regiae..., s. 100.
123 Folz, LHdee d'Empire..., s. 204-205.
124 Stan badań, dyskusja nad datowaniem oraz zebrana
literatura przedmiotu, por. Folz, Sur un texte controverse...,
s. 285-287, 290.
125 Kantorowicz, Laudes Regiae..., s. 91-101.
126 Warto może wspomnieć tutaj o wierszowanych stro-
3 — Folia Historiae Artium, t. VIII
33
znanego króla — może Henryka IV (Pommersfelden,
Graf-von-Schonbcrnsche Schlossbibliothek, Nr 2490,
fol. 8 r.) znajduje się miniatura podzielona na dwie
strefy. W górnej, stojącemu w środku Chrystusowi
towarzyszą Maria i św. Jan Chrzciciel, w dolnej
między śś. Piotrem i Pawłem stoi król w pozycji
oranta118. Święci nierozerwalnie związani z pa-
piestwem orędują za władcą u Chrystusa, a schemat
Deesis — w jaki została ujęta górna część kompo-
zycji — podkreśla intercessyjny charakter całego
przedstawienia.
Postać św. Piotra w Kodeksie emmeramskim znaj-
duje wytłumaczenie nie tylko dzięki przykładom
plastycznym. Sugestywnie pozwala odtworzyć jej
znaczenie i funkcję wspominany już tekst dotyczący
salickiego środowiska119. Związany bowiem z Hen-
rykiem IV Benzo, biskup Alby, w relacji o cesarskiej
koronacji Henryka wspomina o wznoszonych do
św. Piotra okrzykach Teutonów: „Sancte Petre
heleyson", a przy opisie przyjęcia przez cesarza
korony z ołtarza księcia apostołów dodaje :„[...] cesar
vero per voluntatem Dei et per orationem sancti
Petri coronatus [...]"120. W innym natomiast miejscu
czytamy: „Resultat Roma gaudis, Laudes refert
apostolis, Per ąuorum sanctum meritur, Roma tenet
imperium [.. .]"121. Tekst Benza stanowi cenne źródło
także dlatego, bo zawarte w nim marginalne nie-
malże wzmianki pozwalają stwierdzić, że nastrój
modlitwy laudes towarzyszył rządom Henryka IV,
w związku z czym nie mogła ona być obca wyraża-
jącemu jej treści twórcy miniatur Kodeksu emme-
ramskiego122. W cytowanym wyżej fragmencie opi-
sującym inauguracyjną procesję, w której przyszły
cesarz zdążał do bazyliki Piotrowej, Benzo wylicza
okrzyki wznoszone przez Alemanćw na cześć władcy:
„[...] Kyrie eleison, helfo! [...] Singule ąuidem na-
tiones secundum ritum patriae preriom punt in
suas vociferationes". Wyraz „helfo" R. Folz inter-
pretuje jako niemiecki odpowiednik łacińskiego
„tu illum adiuva" z laudes1™. Z kolei o używaniu
tej formuły za rządów Henryka V świadczy włącze-
nie laudes do rytuału koronacyjnego tzw. Censius II,
będącego według ogólnie przyjętej opinii odpisem
z w. XII lub kompilacją starszego obrządku, naj-
prawdopodobniej sformułowanego z okazji koronacji
cesarskiej Henryka V lub nawet wcześniej124.
Związek treściowy miniatur Kodeksu emmeram-
skiego z Laudes Regiae nie upoważnia do wiązania
powstania Ewangeliarza z momentem koronacji —
w tym wypadku Henryka V — choćby dlatego, że
modlitwę tę recytowano także podczas wielkich
świąt kościelnych; warto może jednak zasygnalizo-
wać możliwość łączącej się z tym interpretacji.
W samej Ratyzbonie zachował się jedenastowieczny
formularz laudes, ale odnosi się on do Henryka II
i Konrada II. Równocześnie należy zaznaczyć, że
proweniencja zachowanych egzemplarzy laudes sa-
lickich bardzo często wiąże się z miejscami, do któ-
rych zjeżdżali władcy na wielkie święta kościelne125.
Być może i w Ratyzbonie istniały egzemplarze
laudes Henryka IV i Henryka V, zwłaszcza że tra-
dycyjnie zjeżdżali tu zarówno Henryk II, Konrad II
(ich laudes zachowane) jak i interesujący nas ich
następcy126. Ratyzbonę jako częste miejsce ich od-
wiedzin wzmiankują współczesne kroniki niemieckie.
II katedrze bamberskiej. Por. Schramm, Die deutschen Kai-
ser..., s. 107-108, 197, ryc. 81. — Bildnisse des IX.-XVIII.
Jahrhunderts aus Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek
hrsg. E. Stollreither, Teil I: IX.-XVI. Jahrhundert, Miin-
chen 1928, s. 13, ryc. 6. — Miniaturen aus Handschriften der
Kgl. Hof— und Staatsbibliothek in Munchen, hrsg. G. Leidin-
ger H. V: Das Perikopenbuch Kaiser Heinrich II (Cod. lat.
4452), Munchen 1914, s. 23-24, 22.
118 Schramm, Die deutschen Kaiser..., s. 137, 211, ryc.
III a.
119 Bardzo dowolna interpretacja sakry Henryka IV została
przekazana przez namiętnego zwolennika cesarza, biskupa
Benzo z Alby. Stanowi ona jedno z nielicznych źródeł dotyczą-
cych rytuału koronacyjnego Świętego Cesarstwa, jest też jedy-
nym pewnym tekstem dostarczającym wiadomości na temat
ordo koronacyjnego w epoce salickiej. Por. Schramm, Der
Salische Kaiser ordo..., s. 389-407. — Folz, Sur un texte
controverse..., s. 285. Fragmenty tekstu w przekładzie fran-
cuskim publikuje Folz (JJidee d'Empire..., s. 204-205) i w ory-
ginalnym brzmieniu Schramm (Sphaira — Globus — Reich-
sapfel..., s. 78).
120 Benzonis Episcopi Albensis ad Heinricum IV impera-
torem libri VII, L.I, ed. K. Pertz [w:] Monumenta Germaniae
Historica, XIII, Scriptorum, XI, Hannoverae 1854, s. 603.
121 Benzonis Episcopi..., l.c.
122 Zachowane egzemplarze laudes z czasów salickich,
do Henryka IV włącznie, wymienia Kantorowicz, Laudes
Regiae..., s. 100.
123 Folz, LHdee d'Empire..., s. 204-205.
124 Stan badań, dyskusja nad datowaniem oraz zebrana
literatura przedmiotu, por. Folz, Sur un texte controverse...,
s. 285-287, 290.
125 Kantorowicz, Laudes Regiae..., s. 91-101.
126 Warto może wspomnieć tutaj o wierszowanych stro-
3 — Folia Historiae Artium, t. VIII
33