DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0134
36. Ukrzyżowanie i sceny z męki Chrystusa, miniatura z nie-
zachowanego mszału, 1. połowa w. XII. Auxerre, skarbiec
katedralny (wg Prou).
i mistagogiczną, przepajając całość obrazu atmosferą
liturgii niebiańskiej Chrystusa250.
Zagadnienie to, w odniesieniu do sztuki Zachodu
i rytu mszy św. rzymskiej jest mało opracowane
i przy zwięzłości i lakoniczności liturgii trudniej
może uchwytne. Zajął się nim ostatnio Elbern,
ograniczając swe badania do ilustracji kanonu
we wczesnym średniowieczu251. Spośród jego (ka-
nonu) modlitw jedynie anamneza, oracja „Supra
que..." i „Supplices te rogamus..." posiadały swoje
ikonograficzne sformułowania, występujące bądź
to w księgach liturgicznych, bądź wśród dekoracji
ołtarzy przenośnych — portatyli.
Anamneza, jedna z najstarszych — bo odnoto-
wana już w Tradycji Apostolskiej św. Hipolita (około
r. 220) oraz w VIII Księdze Konstytucji Apostolskich
(około r. 400) — modlitw kanonu, w swej najpeł-
niejszej wersji, w liturgii św. Jana Chryzostoma
powoływała się na „[...] krzyż, grób, na zmartwych-
wstanie trzeciego dnia, na wniebowstąpienie, sie-
dzenie na prawicy i na powtórne chwalebne przyj-
ście"252. W sposób wyjątkowo pełny tę wersję
modlitwy zilustrowano na zwoju z początku w. XIV
(Góra Athos, Bibl. klasztoru Ławra, nr 2), zawiera-
jącym tekst liturgii św. Bazylego253. W liturgii
ambrozjańskiej anamneza wspominała już tylko
trzy najważniejsze momenty z życia Chrystusa:
„Ergo memores gloriosissimae eius passionis et ab
inferis resurrectionis et in coelum ascensionis, offeri-
mus [...]"254, podobnie jak ostateczna wersja tej
modlitwy w kanonie mszy rzymskiej: „Unde et
memores, Domine, nos servi tui [...] eiusdem Christi
Filii tui Domini nostri tam beatae passionis, nec
non et ab inferis resurrectionis, sed et in coelos
gloriosae ascensionis, offerimus [...]".
Ilustrację literalną anamnezy, poszerzoną o war-
tości kosmiczne, odczytał Elbern na plakiecie z kości
słoniowej (około połowy w. IX), stanowiącej wierzch-
nią stronę okładki Perykop cesarza Henryka II
(Monachium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm
4452), wnioskując przy tym, że pierwotnie zdobić
musiała oprawę Sakramentarza235. Podobny podtekst
literacki odczytać można na szeregu plakiet z kości
słoniowej z ww. X i XI, m.i. na płytce datowanej
przez Goldschmidta na 1. połowę w. XI (Paryż,
Musee Cluny): Ukrzyżowanie Chrystusa (na me-
dalionach stanowiących zakończenie belek krzyża:
dextera Domini trzymająca wieniec, symbole słońca
i księżyca, kielich) okalają świadkowie Golgoty,
trzy Marie u grobu (Zmartwychwstanie), Wniebo-
wstąpienie i Maiestas Domini256. Wydaje się również,
venna (Akten des XI. Internationalen Byzantinistenkongresses
Munchen 1958, Miinchen 1960, s. 396-404).
250 Stefanescu, UIllustration des liturgies..., 1933,
s. 21-77; 1935, s. 403-449.
251 Elbern, Uber die Illustration..., s. 60-67.
252 p Parsch, Wtajemniczenie za ofiarę mszy ŚW. w duchu
odnowienia liturgicznego, Kraków [1947], s. 13, patrz też s. VI,
s. 192. — W. Hozakowski, Dzieje mszy Św., Poznań 1933,
s. 69.
253 L. Brehier, Les peintures du rouleau liturgiąue No 2 du
monastere de Lavra (Seminarium Kondakovianum, XI, 1940,
s. 12 n., pl. IV, 1). — Grabar, o.c, s. 170.
254 Parsch, o.c, s. VII.
255 Elbern, Uber die Illustration..., s. 66, tabl. LI/6. —
Por. też przypis 155.
256 La Collection Spitzer. Antiąuite — Moyen-Age —
Renaissance, I, Paris 1890, s. 33, n° 13. — E. Molinier,
126
zachowanego mszału, 1. połowa w. XII. Auxerre, skarbiec
katedralny (wg Prou).
i mistagogiczną, przepajając całość obrazu atmosferą
liturgii niebiańskiej Chrystusa250.
Zagadnienie to, w odniesieniu do sztuki Zachodu
i rytu mszy św. rzymskiej jest mało opracowane
i przy zwięzłości i lakoniczności liturgii trudniej
może uchwytne. Zajął się nim ostatnio Elbern,
ograniczając swe badania do ilustracji kanonu
we wczesnym średniowieczu251. Spośród jego (ka-
nonu) modlitw jedynie anamneza, oracja „Supra
que..." i „Supplices te rogamus..." posiadały swoje
ikonograficzne sformułowania, występujące bądź
to w księgach liturgicznych, bądź wśród dekoracji
ołtarzy przenośnych — portatyli.
Anamneza, jedna z najstarszych — bo odnoto-
wana już w Tradycji Apostolskiej św. Hipolita (około
r. 220) oraz w VIII Księdze Konstytucji Apostolskich
(około r. 400) — modlitw kanonu, w swej najpeł-
niejszej wersji, w liturgii św. Jana Chryzostoma
powoływała się na „[...] krzyż, grób, na zmartwych-
wstanie trzeciego dnia, na wniebowstąpienie, sie-
dzenie na prawicy i na powtórne chwalebne przyj-
ście"252. W sposób wyjątkowo pełny tę wersję
modlitwy zilustrowano na zwoju z początku w. XIV
(Góra Athos, Bibl. klasztoru Ławra, nr 2), zawiera-
jącym tekst liturgii św. Bazylego253. W liturgii
ambrozjańskiej anamneza wspominała już tylko
trzy najważniejsze momenty z życia Chrystusa:
„Ergo memores gloriosissimae eius passionis et ab
inferis resurrectionis et in coelum ascensionis, offeri-
mus [...]"254, podobnie jak ostateczna wersja tej
modlitwy w kanonie mszy rzymskiej: „Unde et
memores, Domine, nos servi tui [...] eiusdem Christi
Filii tui Domini nostri tam beatae passionis, nec
non et ab inferis resurrectionis, sed et in coelos
gloriosae ascensionis, offerimus [...]".
Ilustrację literalną anamnezy, poszerzoną o war-
tości kosmiczne, odczytał Elbern na plakiecie z kości
słoniowej (około połowy w. IX), stanowiącej wierzch-
nią stronę okładki Perykop cesarza Henryka II
(Monachium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm
4452), wnioskując przy tym, że pierwotnie zdobić
musiała oprawę Sakramentarza235. Podobny podtekst
literacki odczytać można na szeregu plakiet z kości
słoniowej z ww. X i XI, m.i. na płytce datowanej
przez Goldschmidta na 1. połowę w. XI (Paryż,
Musee Cluny): Ukrzyżowanie Chrystusa (na me-
dalionach stanowiących zakończenie belek krzyża:
dextera Domini trzymająca wieniec, symbole słońca
i księżyca, kielich) okalają świadkowie Golgoty,
trzy Marie u grobu (Zmartwychwstanie), Wniebo-
wstąpienie i Maiestas Domini256. Wydaje się również,
venna (Akten des XI. Internationalen Byzantinistenkongresses
Munchen 1958, Miinchen 1960, s. 396-404).
250 Stefanescu, UIllustration des liturgies..., 1933,
s. 21-77; 1935, s. 403-449.
251 Elbern, Uber die Illustration..., s. 60-67.
252 p Parsch, Wtajemniczenie za ofiarę mszy ŚW. w duchu
odnowienia liturgicznego, Kraków [1947], s. 13, patrz też s. VI,
s. 192. — W. Hozakowski, Dzieje mszy Św., Poznań 1933,
s. 69.
253 L. Brehier, Les peintures du rouleau liturgiąue No 2 du
monastere de Lavra (Seminarium Kondakovianum, XI, 1940,
s. 12 n., pl. IV, 1). — Grabar, o.c, s. 170.
254 Parsch, o.c, s. VII.
255 Elbern, Uber die Illustration..., s. 66, tabl. LI/6. —
Por. też przypis 155.
256 La Collection Spitzer. Antiąuite — Moyen-Age —
Renaissance, I, Paris 1890, s. 33, n° 13. — E. Molinier,
126