DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0136
Wymienione wyżej przykłady w stosunkowo
niewielkiej ilości dotyczą miniatur sakramentarzy
i mszałów, jako że sposób ilustrowania mszy św.
w księgach liturgicznych polegał głównie na poprze-
dzaniu jej tekstu ilustracją o charakterze ogólnym,
ilustracją interpretującą nie słowa lecz sens liturgii —
Ukrzyżowaniem262. Jego złączenie z tekstem modli-
twy „Te igitur..." wynikało zarówno z faktu, że
stanowiła ona początek kanonu czyli tej części
mszy Św., która uobecniała ofiarę Chrystusa, jak
i z symbolicznego odczytywania kształtu litery „T"
zbliżonego do krzyża, co uznano za dodatkowy i nie-
przypadkowy dowód istnienia związku między
kanonem a męką263.
Ukrzyżowanie kanonowe, wyrosłe pod względem
formalnym z owej litery „T", którą pochłonęło,
od w. XII usamodzielniało się od tekstu, odrywając
się od niego częściowo (miniatura i tekst „Te igi-
tur..." na jednej stronie) lub całkowicie — prze-
nosząc na stronę sąsiednią, w pełni ją zajmując
i zyskując w ten sposób wyraźnie czytelny charakter
ilustracji ogólnej. Równocześnie, również w po-
czątku w. XII, także na prawach tematu interpre-
tującego sens ofiary konsekracji powstał Tron
Łaski — Sedes Gratiae. Do dwu wyżej wymienio-
nych tematów włączyć należy cały zestaw przy-
kładów zamieszczonych w rozdziale poprzednim,
które posługując się często odmiennym językiem
formalnym i ikonograficznym wyrażają tę samą treść.
Uwolnienie litery „T" od przedstawienia Ukrzy-
żowania nie uwolniło jej od roli „stelaża" dla minia-
tur uzupełniających: o charakterze liturgicznym (np.
częste sceny Podniesienia), interpretacyjnym czy re-
memoratywnym. Poczynając od schyłku w. XIII,
poprzez wieki XIV i XV stosowano w ramach ilu-
stracji kanonu (przy modlitwie „Te igitur..."),
przestawienia Chrystusa „w studni", Pietatis Do-
mini, Chrystusa siedzącego na sarkofagu, Tłoczni
mistycznej (ryc. 14) — co w połączeniu z Ukrzyżo-
1913, Textband, s. 126; Tafelband, tabl. GX, ryc. 374. —
Wirth, o.c, szp. 368, ryc. 18.
262 Por. przypis 151.
263 „Et forte divina factum est providentia, licet humana
non sit industria procuratum, ut ab ea littera T canon inciperet,
quae sui forma signum crucis ostendit et exprimi in figura.
T namąue mysterium crucis insinuat [...]" — Innocenty III,
o.c, Lib. III, cap. II: De his ąuorum memoria coliturin Secreta
(PL CCXVII, 840 n.). Podobnie pisali inni liturgiści, por.
Ebner, o.c, s. 445.
waniem umieszczanym zwykle na stronie sąsiedniej
dawało obraz zdwojonej interpretacji ofiarnego cha-
rakteru mszy św. przez rzutowanie jej na historyczną
i mistyczną mękę Chrystusa.
Gdy jednak cd początku w. XV, obok cało-
stronicowego Ukrzyżowania liturgicznego, przy
tekście „Te igitur..." pojawiać się pcczęły sceny
z Chrystusem w Ogrojcu czy z Biczowaniem — był
to już wyraz ilustrowania nie słów czy istoty mszy
św., ale jej rememoratywnej eksplikacji.
Przykłady stosowania w sztuce metody rememo-
ratywnej sięgają wieków poprzednich, co najmniej
w. XII. Na jednym z opublikowanych przez M. Prcu
i opracowanych przez M. Schapiro rysunków
z 1. połowy w. XII (skarbiec katedry w Auxerre)
Ukrzyżowanie okalają sceny z życia Chrystusa:
od Pojmania przez Naigrawanie, Biczowanie, Złoże-
nie do grobu po Zmartwychwstanie i Łamanie
chleba w Emaus (ryc. 36). Rysunek ten pochodzi
z niezachowanego mszału264, gdzie poprzedzał tekst
kanonu, a zdobiące go sceny ewangeliczne są zapewne
wyrazem narastających w liturgii tendencji do re-
memoratywnego odczytywania czynności związa-
nych z odprawianiem mszy św.265. Podobny układ
scen powrócił w dwu mszałach z w. XIII z Mont-
-Saint-filois (Arras, Bibl. Municipale, ms 38 i 49),
gdzie Ukrzyżowanie kanonowe (ms 38, fol. 105v;
ms 49, fol 82v) okalają medaliony, a w nich sceny
z męki i zmartwychwstania (ryc. 37); tekstowi „Te
igitur..." (ms 38, fol. 107; ms 49, fol 83v) towarzyszy
ilustracja sprawowania mszy św.266.
Również za przykład ilustracji rememoratywnej
(względnie poszerzoną ilustrację anamnezy) uważać
można wspominaną już miniaturę z Liber scwias
Hildegardy z Bingen (ryc. 18); tu, w dolnej części
iluminacji, otaczają ołtarz cztery medaliony ze sce-
nami Narodzenia, Złożenia do grobu, Zmartwychw-
stania i Wniebowstąpienia. Jest to notabene zobra-
zowanie wizji samej Hildegardy, którą miała w cza-
264 M.Prou, Deux dessins du XIIe siecle au tresor de Tiglise
Saint-Etienne d'Auxerre (Gazette Archćologiąue, 12, 1887,
s. 138-144, PI. 19). — Springer, o.c, s. 365 n.
265 M. Schapiro, Two Romanesąue Drawings in Auxerre
and Some Iconographic Problems [w:] Studies in Art and
Literaturę for Belle da Costa Greene, Princeton 1954, s. 347
n., fig. 254.
266 Leroąuais, Les sacramentaires..., II, s. 135 n.; IV,
pl. LIII; II, s. 149.
128
niewielkiej ilości dotyczą miniatur sakramentarzy
i mszałów, jako że sposób ilustrowania mszy św.
w księgach liturgicznych polegał głównie na poprze-
dzaniu jej tekstu ilustracją o charakterze ogólnym,
ilustracją interpretującą nie słowa lecz sens liturgii —
Ukrzyżowaniem262. Jego złączenie z tekstem modli-
twy „Te igitur..." wynikało zarówno z faktu, że
stanowiła ona początek kanonu czyli tej części
mszy Św., która uobecniała ofiarę Chrystusa, jak
i z symbolicznego odczytywania kształtu litery „T"
zbliżonego do krzyża, co uznano za dodatkowy i nie-
przypadkowy dowód istnienia związku między
kanonem a męką263.
Ukrzyżowanie kanonowe, wyrosłe pod względem
formalnym z owej litery „T", którą pochłonęło,
od w. XII usamodzielniało się od tekstu, odrywając
się od niego częściowo (miniatura i tekst „Te igi-
tur..." na jednej stronie) lub całkowicie — prze-
nosząc na stronę sąsiednią, w pełni ją zajmując
i zyskując w ten sposób wyraźnie czytelny charakter
ilustracji ogólnej. Równocześnie, również w po-
czątku w. XII, także na prawach tematu interpre-
tującego sens ofiary konsekracji powstał Tron
Łaski — Sedes Gratiae. Do dwu wyżej wymienio-
nych tematów włączyć należy cały zestaw przy-
kładów zamieszczonych w rozdziale poprzednim,
które posługując się często odmiennym językiem
formalnym i ikonograficznym wyrażają tę samą treść.
Uwolnienie litery „T" od przedstawienia Ukrzy-
żowania nie uwolniło jej od roli „stelaża" dla minia-
tur uzupełniających: o charakterze liturgicznym (np.
częste sceny Podniesienia), interpretacyjnym czy re-
memoratywnym. Poczynając od schyłku w. XIII,
poprzez wieki XIV i XV stosowano w ramach ilu-
stracji kanonu (przy modlitwie „Te igitur..."),
przestawienia Chrystusa „w studni", Pietatis Do-
mini, Chrystusa siedzącego na sarkofagu, Tłoczni
mistycznej (ryc. 14) — co w połączeniu z Ukrzyżo-
1913, Textband, s. 126; Tafelband, tabl. GX, ryc. 374. —
Wirth, o.c, szp. 368, ryc. 18.
262 Por. przypis 151.
263 „Et forte divina factum est providentia, licet humana
non sit industria procuratum, ut ab ea littera T canon inciperet,
quae sui forma signum crucis ostendit et exprimi in figura.
T namąue mysterium crucis insinuat [...]" — Innocenty III,
o.c, Lib. III, cap. II: De his ąuorum memoria coliturin Secreta
(PL CCXVII, 840 n.). Podobnie pisali inni liturgiści, por.
Ebner, o.c, s. 445.
waniem umieszczanym zwykle na stronie sąsiedniej
dawało obraz zdwojonej interpretacji ofiarnego cha-
rakteru mszy św. przez rzutowanie jej na historyczną
i mistyczną mękę Chrystusa.
Gdy jednak cd początku w. XV, obok cało-
stronicowego Ukrzyżowania liturgicznego, przy
tekście „Te igitur..." pojawiać się pcczęły sceny
z Chrystusem w Ogrojcu czy z Biczowaniem — był
to już wyraz ilustrowania nie słów czy istoty mszy
św., ale jej rememoratywnej eksplikacji.
Przykłady stosowania w sztuce metody rememo-
ratywnej sięgają wieków poprzednich, co najmniej
w. XII. Na jednym z opublikowanych przez M. Prcu
i opracowanych przez M. Schapiro rysunków
z 1. połowy w. XII (skarbiec katedry w Auxerre)
Ukrzyżowanie okalają sceny z życia Chrystusa:
od Pojmania przez Naigrawanie, Biczowanie, Złoże-
nie do grobu po Zmartwychwstanie i Łamanie
chleba w Emaus (ryc. 36). Rysunek ten pochodzi
z niezachowanego mszału264, gdzie poprzedzał tekst
kanonu, a zdobiące go sceny ewangeliczne są zapewne
wyrazem narastających w liturgii tendencji do re-
memoratywnego odczytywania czynności związa-
nych z odprawianiem mszy św.265. Podobny układ
scen powrócił w dwu mszałach z w. XIII z Mont-
-Saint-filois (Arras, Bibl. Municipale, ms 38 i 49),
gdzie Ukrzyżowanie kanonowe (ms 38, fol. 105v;
ms 49, fol 82v) okalają medaliony, a w nich sceny
z męki i zmartwychwstania (ryc. 37); tekstowi „Te
igitur..." (ms 38, fol. 107; ms 49, fol 83v) towarzyszy
ilustracja sprawowania mszy św.266.
Również za przykład ilustracji rememoratywnej
(względnie poszerzoną ilustrację anamnezy) uważać
można wspominaną już miniaturę z Liber scwias
Hildegardy z Bingen (ryc. 18); tu, w dolnej części
iluminacji, otaczają ołtarz cztery medaliony ze sce-
nami Narodzenia, Złożenia do grobu, Zmartwychw-
stania i Wniebowstąpienia. Jest to notabene zobra-
zowanie wizji samej Hildegardy, którą miała w cza-
264 M.Prou, Deux dessins du XIIe siecle au tresor de Tiglise
Saint-Etienne d'Auxerre (Gazette Archćologiąue, 12, 1887,
s. 138-144, PI. 19). — Springer, o.c, s. 365 n.
265 M. Schapiro, Two Romanesąue Drawings in Auxerre
and Some Iconographic Problems [w:] Studies in Art and
Literaturę for Belle da Costa Greene, Princeton 1954, s. 347
n., fig. 254.
266 Leroąuais, Les sacramentaires..., II, s. 135 n.; IV,
pl. LIII; II, s. 149.
128