DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0144
rzecz utrakwistów w r. 1433 i Zygmunta Luksem-
burczyka w r. 1436 wyznaczyły okres szczególnej
aktualności kwestii utrakwizmu w Polsce i wysunęły
na plan pierwszy w polemice z husytami problem
komunii św. pod dwiema postaciami, mimo iż do-
tyczył spraw nie tyle dogmatycznych, co praktyczno-
-rytualnych. Fakt ten należy tłumaczyć tym, że
pozostałe husyckie postulaty ideologiczne nie zna-
lazły szerszego oddźwięku w Polsce, natomiast
utrakwizm, będący podważeniem prestiżu i prze-
wagi duchowieństwa, był najprostszym i często
odnotowywanym w źródłach sposobem opowiedze-
nia się po stronie husytyzmu298. Oleśnicki, wyraźnie
zaniepokojony zatwierdzeniem kompaktatów w Pra-
dze oraz towarzyszącymi temu pogłoskami, jakoby
koncesja soboru dotyczyła także i Polski, tak pisał
w końcu r. 1435 do legatów polskich w Bazylei:
„[...] powstają niektórzy w tym królestwie i w tej
mojej diecezji, którzy pragną owej sekty, a zwłaszcza
komunii pod obiema postaciami stać się naśladow-
cami, twierdząc, że im to tak samo jak Czechom jest
zezwolone. Mogę rzec prawdę szeroko znaną, że
przeciw takim wspomnianej sekty poplecznikom
wiele w poprzednim czasie uczyniłem dla obrony
wiary prawowitej i świętego Kościoła i postrachem
byłem heretyków i więcej mogłem uczynić, niż teraz
skoro święty sobór na wspomnianą komunię zezwo-
lił. Z tego zezwolenia wielu korzysta i wiernym zło-
rzeczą, jak to szerzej opisałem w poprzednim liście
moim"299.
Problem komunii utrakwistycznej stał się także
tematem traktatów powstałych w Krakowie w la-
tach układów bazylejskich i napisanych przez ucze-
stników dysputy z utrakwistami w r. 1431: Andrzeja
z Kokorzyna (Tractatus de communione sub utraąue
specie)360 i Benedykta Hessego (Utrum euchaństiae
sacramentum sit dandum laycali populo sub utraąue
specie)301, który do tego problemu powrócił także
we wspominanym wielokrotnie Komentarzu do
Ewangelii wg św. Mateusza. Dokładne przestudio-
wanie tych nieopublikowanych i nieopracowanych
jak dotychczas traktatów zezwoliłoby na sprecyzo-
wanie argumentów wysuwanych w polemice z utra-
kwistami. Badania te przekraczają jednak daleko
możliwości autorki, dlatego też kwestia ta omówiona
zostanie w sposób maksymalnie uproszczony. Otóż
punktem wyjścia była komunia kapłana, spożywana
sub utraąue specie jedynie w czasie celebrowania
mszy, niejako w konsekwencji dokonania podwójnej
konsekracji. Ta z kolei — i tu powoływano się m.i.
na uchwały IV soboru lateraneńskiego (r. 1215)
i naukę Tomasza z Akwinu — powoduje przeisto-
czenie w ciało i krew Chrystusa, na zasadzie działa-
nia słów konsekracji i siły konkomitancji302. Na
tym miejscu warto nadmienić, że Hesse omawiając
tę kwestię przypomniał starą wersję cudu św. Grze-
gorza, który przemienił hostię w krwawiący palec.
Wersja ta została jednak zaktualizowana: sceptyczna
niewiasta rzymska wątpić miała nie w obecność
Chrystusa lecz jego krwi pod postacią chleba303.
ksiąg dwanaście, Ks. XI. Ed. Jana Długosza kanonika krakow-
skiego Dzieła wszystkie, wyd. A. Przeździecki, Dziejów...
T. IV, przekład K. Mecherzyńskiego, Kraków 1869, s. 405-
408. — Por. też Heck i Maleczyńska, o.c, s. 136-139. —
Omówienie dysputy m. i. Dzieduszycki, o.c., t. I, s. 348-
352. — Dzieje Uniwersytetu..., I, s. 112-114.
298 Rechowicz, o.c, s. 153-161. — Heck i Male-
czyńska, o.c, s. 214, 219, 221 n, 236, 240.
299 por Heck i Maleczyńska, o.c, s. 195, por. też
Rechowicz, o.c, s. 160, 161, przypis 48. Tekst oryginału
opublikowany w Monumenta medii aevi historica, II, Codex
epistolaris saecułi decimi ąuinti, Kraków 1876, s. 79 n.
300 Dane o Andrzeju z Kokorzyna por. przypis 322. Na
temat traktatu, zachowanego m.i. w odpisie w Bibliotece
Jagiellońskiej w Krakowie, rkps 425 patrz Fijalek, o.c,
s. 129. — Kolbuszewski, o.c, s. 171 n. — T. Markowski,
Poglądy filozoficzne Andrzeja z Kokorzyna (Studia mediewi-
styczne, 5, s. 75-77).
301 Dane o Benedykcie Hesse patrz przypis 109. Traktat
zachowany w odpisach, m.i. w Bibliotece Jagiellońskiej w Kra-
kowie, rkps 1369, przypisany został Hessemu i omówiony
przez Fijałka, o.c, s. 145 n. i Rechowicza, o.c, s. 161, 174,
przy czym ten ostatni zwrócił uwagę na jego zależność od
traktatu Kokorzyńskiego. Markowski, Poglądy filozoficzne...,
s. 75 n. wyraża przypuszczenie, że traktat Utrum eucharistiae...
może stanowić pierwszą część dzieła Kokorzyńskiego.
302 Benedykt Hesse, Utrum eucharistiae... (Kraków,
Bibl. Jagiellońska, rkps 1369, vol. 29 rm.; wszystkie wypisy
cytowane będą według tegoż rękopisu). — W statutach synodu
krakowskiego Wojciecha Jastrzębca z r. 1423, w artykule De
sacramento eucharistiae czytamy m.i. „Non est autem creden-
dum, quod iste due [formae consecrationis] se expectent in
operando, sed unaqueque secundum doctores theologos habent
per se propriam virtutem et completam signiflcationem, et pro-
priam materiam determinatam, nihilominus sub utraąue specie
est Christus totus, ąuia ubi corpus, ibi concomitantia sanguinis,
ubi humanitas, ibi divinitas[...]. Credendum autem est, quod sub
speciebus panis et vini Christus non est in figura, ut ąuidam he-
retici dicunt, sed secundum rei veritatem idem Christus est, qui
natus est de virgine, qui passus in cruce est, sub sua quantita-
te, non modo quantitativo", por. Heyzmann, o.c, s. 65 n.
303 Benedykt Hesse, Utrum eucharistiae..., fol. 31.
136
burczyka w r. 1436 wyznaczyły okres szczególnej
aktualności kwestii utrakwizmu w Polsce i wysunęły
na plan pierwszy w polemice z husytami problem
komunii św. pod dwiema postaciami, mimo iż do-
tyczył spraw nie tyle dogmatycznych, co praktyczno-
-rytualnych. Fakt ten należy tłumaczyć tym, że
pozostałe husyckie postulaty ideologiczne nie zna-
lazły szerszego oddźwięku w Polsce, natomiast
utrakwizm, będący podważeniem prestiżu i prze-
wagi duchowieństwa, był najprostszym i często
odnotowywanym w źródłach sposobem opowiedze-
nia się po stronie husytyzmu298. Oleśnicki, wyraźnie
zaniepokojony zatwierdzeniem kompaktatów w Pra-
dze oraz towarzyszącymi temu pogłoskami, jakoby
koncesja soboru dotyczyła także i Polski, tak pisał
w końcu r. 1435 do legatów polskich w Bazylei:
„[...] powstają niektórzy w tym królestwie i w tej
mojej diecezji, którzy pragną owej sekty, a zwłaszcza
komunii pod obiema postaciami stać się naśladow-
cami, twierdząc, że im to tak samo jak Czechom jest
zezwolone. Mogę rzec prawdę szeroko znaną, że
przeciw takim wspomnianej sekty poplecznikom
wiele w poprzednim czasie uczyniłem dla obrony
wiary prawowitej i świętego Kościoła i postrachem
byłem heretyków i więcej mogłem uczynić, niż teraz
skoro święty sobór na wspomnianą komunię zezwo-
lił. Z tego zezwolenia wielu korzysta i wiernym zło-
rzeczą, jak to szerzej opisałem w poprzednim liście
moim"299.
Problem komunii utrakwistycznej stał się także
tematem traktatów powstałych w Krakowie w la-
tach układów bazylejskich i napisanych przez ucze-
stników dysputy z utrakwistami w r. 1431: Andrzeja
z Kokorzyna (Tractatus de communione sub utraąue
specie)360 i Benedykta Hessego (Utrum euchaństiae
sacramentum sit dandum laycali populo sub utraąue
specie)301, który do tego problemu powrócił także
we wspominanym wielokrotnie Komentarzu do
Ewangelii wg św. Mateusza. Dokładne przestudio-
wanie tych nieopublikowanych i nieopracowanych
jak dotychczas traktatów zezwoliłoby na sprecyzo-
wanie argumentów wysuwanych w polemice z utra-
kwistami. Badania te przekraczają jednak daleko
możliwości autorki, dlatego też kwestia ta omówiona
zostanie w sposób maksymalnie uproszczony. Otóż
punktem wyjścia była komunia kapłana, spożywana
sub utraąue specie jedynie w czasie celebrowania
mszy, niejako w konsekwencji dokonania podwójnej
konsekracji. Ta z kolei — i tu powoływano się m.i.
na uchwały IV soboru lateraneńskiego (r. 1215)
i naukę Tomasza z Akwinu — powoduje przeisto-
czenie w ciało i krew Chrystusa, na zasadzie działa-
nia słów konsekracji i siły konkomitancji302. Na
tym miejscu warto nadmienić, że Hesse omawiając
tę kwestię przypomniał starą wersję cudu św. Grze-
gorza, który przemienił hostię w krwawiący palec.
Wersja ta została jednak zaktualizowana: sceptyczna
niewiasta rzymska wątpić miała nie w obecność
Chrystusa lecz jego krwi pod postacią chleba303.
ksiąg dwanaście, Ks. XI. Ed. Jana Długosza kanonika krakow-
skiego Dzieła wszystkie, wyd. A. Przeździecki, Dziejów...
T. IV, przekład K. Mecherzyńskiego, Kraków 1869, s. 405-
408. — Por. też Heck i Maleczyńska, o.c, s. 136-139. —
Omówienie dysputy m. i. Dzieduszycki, o.c., t. I, s. 348-
352. — Dzieje Uniwersytetu..., I, s. 112-114.
298 Rechowicz, o.c, s. 153-161. — Heck i Male-
czyńska, o.c, s. 214, 219, 221 n, 236, 240.
299 por Heck i Maleczyńska, o.c, s. 195, por. też
Rechowicz, o.c, s. 160, 161, przypis 48. Tekst oryginału
opublikowany w Monumenta medii aevi historica, II, Codex
epistolaris saecułi decimi ąuinti, Kraków 1876, s. 79 n.
300 Dane o Andrzeju z Kokorzyna por. przypis 322. Na
temat traktatu, zachowanego m.i. w odpisie w Bibliotece
Jagiellońskiej w Krakowie, rkps 425 patrz Fijalek, o.c,
s. 129. — Kolbuszewski, o.c, s. 171 n. — T. Markowski,
Poglądy filozoficzne Andrzeja z Kokorzyna (Studia mediewi-
styczne, 5, s. 75-77).
301 Dane o Benedykcie Hesse patrz przypis 109. Traktat
zachowany w odpisach, m.i. w Bibliotece Jagiellońskiej w Kra-
kowie, rkps 1369, przypisany został Hessemu i omówiony
przez Fijałka, o.c, s. 145 n. i Rechowicza, o.c, s. 161, 174,
przy czym ten ostatni zwrócił uwagę na jego zależność od
traktatu Kokorzyńskiego. Markowski, Poglądy filozoficzne...,
s. 75 n. wyraża przypuszczenie, że traktat Utrum eucharistiae...
może stanowić pierwszą część dzieła Kokorzyńskiego.
302 Benedykt Hesse, Utrum eucharistiae... (Kraków,
Bibl. Jagiellońska, rkps 1369, vol. 29 rm.; wszystkie wypisy
cytowane będą według tegoż rękopisu). — W statutach synodu
krakowskiego Wojciecha Jastrzębca z r. 1423, w artykule De
sacramento eucharistiae czytamy m.i. „Non est autem creden-
dum, quod iste due [formae consecrationis] se expectent in
operando, sed unaqueque secundum doctores theologos habent
per se propriam virtutem et completam signiflcationem, et pro-
priam materiam determinatam, nihilominus sub utraąue specie
est Christus totus, ąuia ubi corpus, ibi concomitantia sanguinis,
ubi humanitas, ibi divinitas[...]. Credendum autem est, quod sub
speciebus panis et vini Christus non est in figura, ut ąuidam he-
retici dicunt, sed secundum rei veritatem idem Christus est, qui
natus est de virgine, qui passus in cruce est, sub sua quantita-
te, non modo quantitativo", por. Heyzmann, o.c, s. 65 n.
303 Benedykt Hesse, Utrum eucharistiae..., fol. 31.
136