DOI article:
Gadomski, Jerzy: Wstęp do badań nad małopolskim malarstwem tablicowym XV wieku (1420 - 1470)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20352#0051
mistrz Adoracji przewyższał współczesnych mu twór-
ców małopolskich, toteż naśladowcy w niewielkim
tylko stopniu potrafili wykorzystać jego zdobycze
formalne i nawiązać do jego indywidualnego stylu,
reprezentującego — na tle innych utworów mało-
polskich —- „kierunek intelektualny”.
Do współtwórców stylu lat 1440—1460 należał
autor obrazu Trzech świętych w Sandomierzu (Mu-
zeum Diecezjalne), którego dzieło wykazuje zbież-
ności z malarstwem czeskim (por. np. ujęcie postaci
środkowej z układem św. Urszuli na ramie obrazu
Madonny z Wyżnego Brodu, datowanego na czas po
1420 — ryc. 4)22 23 24. Twórca obrazu sandomierskiego
wprowadził równocześnie do stałego repertuaru form
takie elementy, jak typ reprezentacyjnego przedsta-
wienia z motywem ławy (w symetrycznej i ściśle
frontalnej wersji zrealizowany także w tryptykach
z Sasovej i Zarzecza), zawieszoną w tle kotarę z or-
namentem roślinno-zwierzęcym typu „lukkeńsko-we-
neckiego” i posadzkę o płytkach wypełnionych czwo-
rolistnymi rozetkami. Do powtarzanych później szcze-
gółów należały też wprowadzone tu typy twarzy ko-
biecej, natomiast typ horyzontalnie wydłużonej kom-
pozycji i sposób dekorowania nimbów nie zostały
później podjęte. Obraz sandomierski reprezentuje we
wczesnym malarstwie małopolskim „kierunek deko-
racyjny”.
Dzieło trzecie — skrzydła tryptyku z Ptaszkowej
(Tarnów, Muzeum Diecezjalne) — charakteryzuje się
jeszcze pewną miękkością formy malarskiej. Ich
twórca to zdolny eklektyk, z łatwością przyswajający
„międzynarodowe” układy kompozycyjne, stosowane
w malarstwie norymberskim, austriackim i cze-
skim 23; wśród dzieł o pokrewnej kompozycji można
wymienić dla przykładu obraz Ostatniej Wieczerzy
22 Matejćek und P e s i n a, o. c., s. 77—-78, tabl.
203, 204.
23 Por. np. B a 1 d a s s, Die Wiener Tafelmalerei..., ryc.
10 (ujęcie postaci siedzącej, zastosowane także w tryptyku
z Sasovej). — Zimmermann, o. c., tabl. 120. — Ma-
tejćek und P e ś i n a, o. c., tabl. 187, 189. Zob. też
uwagi E. Behrensa, Malerei des 15. Jahrhunderts im
Karpathengebiet (Jomsburg, VI, 1942, H. 3/4, s. 264—
—265).
24 O. B e n e s c h, Grenzprobłeme der Ósterreichischen
Tafelmalerei (Wallraf-Richartz-Jahrbuch, N. F. I, 1930, s.
91—92, ryc. 89). — S t a n g e, o. c., Bd II. Die Zeit von
1350 bis 1400, Berlin 1936, s. 73, ryc. 86. — Kropaćek,
w Kremsmiinster z lat po 1420 (ryc. 5)2F Mistrz
skrzydeł z Ptaszkowej mógł wzbogacić repertuar
swych środków wyrazowych także dzięki niderlandz-
kim doświadczeniom twórcy Adoracji z Chomranic
(por. formę płaszczy Gabriela w ptaszkowskim Zwia-
stowaniu i Marii w Adoracji)25. Przetwarzając i u-
praszczając wzory obce, potrafił autor skrzydeł
z Ptaszkowej stworzyć styl indywidualny, a jako uta-
lentowany kompilator wprowadził do małopolskiego
malarstwa szereg nowych elementów: typ wielokwa-
terowego ołtarza, skrótowy sposób traktowania wnętrz
architektonicznych, plener z motywem murawy, skał
i złoconego nieba, uproszczony sposób kształtowania
sylwety ludzkiej oraz nowy rodzaj ekspresji gestu
i fizjonomii (z charakterystycznym dla sztuki tego
mistrza „infantylnym” typem twarzy), w cyklu Ma-
ryjnym podporządkowanej nastrojowi łagodnego li-
ryzmu, w obrazach Pasji — dramatycznemu wątko-
wi akcji. Jego twórczość reprezentuje „kierunek u-
czuciowo-narracyjny” 2e.
W dziełach okresu I, powstałych w czwartym
dziesięcioleciu w. XV, blisko roku 1440, następował
stopniowy proces usztywnienia formy, kształtowanej
już często przy użyciu mocnego konturu. Środowisko
małopolskie okazało się jeszcze niedojrzałe do przy-
jęcia w szerszym zakresie oddziaływań malarstwa ni-
derlandzkiego; nowe metody techniczne i pierwsze
zapowiedzi stylu łamanego, wprowadzone przez mi-
strza Adoracji, zaczęto podejmować, wciąż spora-
dycznie, dopiero w latach czterdziestych i pięćdzie-
siątych. Skłonnościom i upodobaniom reprezentan-
tów miejscowego środowiska najbliższe były rozwią-
zania formalne mistrza skrzydeł z Ptaszkowej, który
odegrał rolę głównego inspiratora samodzielnego sty-
lu w malarstwie małopolskim.
o. c., s. 88—89. — Matejćek und P e s i n a, o. c., s.
77, tabl. 202.
25 Por. M. Libicki, Zagadnienie wpływów niderlan-
dzkich w tzw. szkole sądeckiej (Biuletyn Historii Sztuki,
XXIX, 1967, nr 2, s. 231—232).
26 Warto zauważyć, że ze sztuką mistrza ptaszkowskie-
go pewne cechy wspólne wykazują niektóre malowidła z te-
renu Słowenii, np. Zaśnięcie Marii w Muljawie z r. 1456
(F. Stele, Srednjeveśko stensko slikarstvo, Monumenta
artis Slovenicae, I, Ljubljana 1935, s. 9, 11, fig. 40). —
S t a n g e, o. c., Bd XI, s. 111, ryc. 255. — Wart medieval
Yougoslave (Musee des Monuments Franęais, Paris [b. r.
w.], s. 54, tabl. 49).
43
ców małopolskich, toteż naśladowcy w niewielkim
tylko stopniu potrafili wykorzystać jego zdobycze
formalne i nawiązać do jego indywidualnego stylu,
reprezentującego — na tle innych utworów mało-
polskich —- „kierunek intelektualny”.
Do współtwórców stylu lat 1440—1460 należał
autor obrazu Trzech świętych w Sandomierzu (Mu-
zeum Diecezjalne), którego dzieło wykazuje zbież-
ności z malarstwem czeskim (por. np. ujęcie postaci
środkowej z układem św. Urszuli na ramie obrazu
Madonny z Wyżnego Brodu, datowanego na czas po
1420 — ryc. 4)22 23 24. Twórca obrazu sandomierskiego
wprowadził równocześnie do stałego repertuaru form
takie elementy, jak typ reprezentacyjnego przedsta-
wienia z motywem ławy (w symetrycznej i ściśle
frontalnej wersji zrealizowany także w tryptykach
z Sasovej i Zarzecza), zawieszoną w tle kotarę z or-
namentem roślinno-zwierzęcym typu „lukkeńsko-we-
neckiego” i posadzkę o płytkach wypełnionych czwo-
rolistnymi rozetkami. Do powtarzanych później szcze-
gółów należały też wprowadzone tu typy twarzy ko-
biecej, natomiast typ horyzontalnie wydłużonej kom-
pozycji i sposób dekorowania nimbów nie zostały
później podjęte. Obraz sandomierski reprezentuje we
wczesnym malarstwie małopolskim „kierunek deko-
racyjny”.
Dzieło trzecie — skrzydła tryptyku z Ptaszkowej
(Tarnów, Muzeum Diecezjalne) — charakteryzuje się
jeszcze pewną miękkością formy malarskiej. Ich
twórca to zdolny eklektyk, z łatwością przyswajający
„międzynarodowe” układy kompozycyjne, stosowane
w malarstwie norymberskim, austriackim i cze-
skim 23; wśród dzieł o pokrewnej kompozycji można
wymienić dla przykładu obraz Ostatniej Wieczerzy
22 Matejćek und P e s i n a, o. c., s. 77—-78, tabl.
203, 204.
23 Por. np. B a 1 d a s s, Die Wiener Tafelmalerei..., ryc.
10 (ujęcie postaci siedzącej, zastosowane także w tryptyku
z Sasovej). — Zimmermann, o. c., tabl. 120. — Ma-
tejćek und P e ś i n a, o. c., tabl. 187, 189. Zob. też
uwagi E. Behrensa, Malerei des 15. Jahrhunderts im
Karpathengebiet (Jomsburg, VI, 1942, H. 3/4, s. 264—
—265).
24 O. B e n e s c h, Grenzprobłeme der Ósterreichischen
Tafelmalerei (Wallraf-Richartz-Jahrbuch, N. F. I, 1930, s.
91—92, ryc. 89). — S t a n g e, o. c., Bd II. Die Zeit von
1350 bis 1400, Berlin 1936, s. 73, ryc. 86. — Kropaćek,
w Kremsmiinster z lat po 1420 (ryc. 5)2F Mistrz
skrzydeł z Ptaszkowej mógł wzbogacić repertuar
swych środków wyrazowych także dzięki niderlandz-
kim doświadczeniom twórcy Adoracji z Chomranic
(por. formę płaszczy Gabriela w ptaszkowskim Zwia-
stowaniu i Marii w Adoracji)25. Przetwarzając i u-
praszczając wzory obce, potrafił autor skrzydeł
z Ptaszkowej stworzyć styl indywidualny, a jako uta-
lentowany kompilator wprowadził do małopolskiego
malarstwa szereg nowych elementów: typ wielokwa-
terowego ołtarza, skrótowy sposób traktowania wnętrz
architektonicznych, plener z motywem murawy, skał
i złoconego nieba, uproszczony sposób kształtowania
sylwety ludzkiej oraz nowy rodzaj ekspresji gestu
i fizjonomii (z charakterystycznym dla sztuki tego
mistrza „infantylnym” typem twarzy), w cyklu Ma-
ryjnym podporządkowanej nastrojowi łagodnego li-
ryzmu, w obrazach Pasji — dramatycznemu wątko-
wi akcji. Jego twórczość reprezentuje „kierunek u-
czuciowo-narracyjny” 2e.
W dziełach okresu I, powstałych w czwartym
dziesięcioleciu w. XV, blisko roku 1440, następował
stopniowy proces usztywnienia formy, kształtowanej
już często przy użyciu mocnego konturu. Środowisko
małopolskie okazało się jeszcze niedojrzałe do przy-
jęcia w szerszym zakresie oddziaływań malarstwa ni-
derlandzkiego; nowe metody techniczne i pierwsze
zapowiedzi stylu łamanego, wprowadzone przez mi-
strza Adoracji, zaczęto podejmować, wciąż spora-
dycznie, dopiero w latach czterdziestych i pięćdzie-
siątych. Skłonnościom i upodobaniom reprezentan-
tów miejscowego środowiska najbliższe były rozwią-
zania formalne mistrza skrzydeł z Ptaszkowej, który
odegrał rolę głównego inspiratora samodzielnego sty-
lu w malarstwie małopolskim.
o. c., s. 88—89. — Matejćek und P e s i n a, o. c., s.
77, tabl. 202.
25 Por. M. Libicki, Zagadnienie wpływów niderlan-
dzkich w tzw. szkole sądeckiej (Biuletyn Historii Sztuki,
XXIX, 1967, nr 2, s. 231—232).
26 Warto zauważyć, że ze sztuką mistrza ptaszkowskie-
go pewne cechy wspólne wykazują niektóre malowidła z te-
renu Słowenii, np. Zaśnięcie Marii w Muljawie z r. 1456
(F. Stele, Srednjeveśko stensko slikarstvo, Monumenta
artis Slovenicae, I, Ljubljana 1935, s. 9, 11, fig. 40). —
S t a n g e, o. c., Bd XI, s. 111, ryc. 255. — Wart medieval
Yougoslave (Musee des Monuments Franęais, Paris [b. r.
w.], s. 54, tabl. 49).
43