DOI Artikel:
Biskupski, Romuald: Wybrane warsztaty malarstwa ikonowego szkoły halickiej XV i XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20403#0030
nież nieustabilizowanie wewnętrzne Kościoła pra-
wosławnego w Polsce oraz to, że pomimo znacz-
nych przywilejów nie był on rełigią panującą,
a także oddalenie od centrów religijnych — wszy-
stko to nie sprzyjało rozwojowi sztuki. Czynni-
ki te złożyły się wprawdzie na nieco prowincjo-
nalny charakter malarstwa, ale równocześnie sta-
nowiły o jego odrębności w stosunku do malar-
stwa innych ośrodków artystycznych świata bi-
zantyńskiego.
Łączność malarstwa ikonowego w. XV z ma-
larstwem poprzednich okresów rysuje się niejas-
no z uwagi na szczątkowy stan zachowania star-
szych zabytków 2. Ikony datowane na w. XIII—
—XIV są tak różne stylistycznie, iż w większym
stopniu są one raczej świadectwem ciągłości trwa-
nia tej dziedziny twórczości na omawianym ob-
szarze, niż punktem odniesienia do badań nad
ikonami w. XV 3.
Ikony XV—XVI-wieozne pochodzą z cerkwi
małych miast i wsi, wobec czego nie jesteśmy
w stanie stwierdzić, jaki poziom arstystyczny re-
prezentowało malarstwo w ośrodkach większych:
Przemyślu, Haliczu, Lwowie czy Kijowie. Sądząc
Bryzek, Bizantyjsko-ruskie malowidła ścienne w ko-
legiacie wiślickiej (Folia Historiae Acrtium, II, Kraków
1965, s. 47—81); tejże, Bizantyjsko-ruskie malowidła
ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu, (Studia
do Dziejów Wawelu, III, Kraków 1968, s. 176>—287). O
mecenacie artystycznym na większą skalę możemy mó-
wić w XVI-wiecznym Lwowie, gdzie szczególnie znaczą-
ce były przedsięwzięcia Konstantego Korniakta, lecz już
fundację tak kosztowną, jak budowa cerkwi Wołoskiej,
w dużej mierze finansował ród Mohyłów — zob. B. J a-
n u s z, Zabytki mołdawskie we Lwowie (Wiadomości
Konserwatorskie, II, Lwów 1924, s. 53).
2 Poza naturalnym zniszczeniem na stan zachowania
zabytków miały wpływ częste pożary, trawiące również
obiekty sakralne, oraz zniszczenia w następstwie wo-
jen i najazdów tatarskich. Zwłaszcza te ostatnie, pow-
tarzające się w w. XV—XVII, były fatalne w skutkach,
gdyż Tatarzy podczas wypraw niszczyli bezbronne wsie
— por. A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod
względem geograficzno-statystycznym, VII, cz. 2: Zie-
mie ruskie (Źródła Dziejowe, XVIII, cz. 2, Warszawa
1903, s. 59, 490); S. Hoszowski, Ceny we Lwowie
w XVI i XVII w., Lwów 1928, s. 119; W. Sarna, Opis
powiatu krośnieńskiego, Przemyśl 1898, s. 221; M. Horn,
Skutki ekonomiczne najazdów tatarskich z lat 1605—1633
na Ruś Czerwoną, Wrocław 1964, s. 33, 44, 47, 5ll, 105—
—il(06; O. A. Bawzo, Lwiwskyj litopys i Ostroz’kyj lito-
pyseć, Kyjiw 1971; Połnoje Sobranije Russkich Leto-
pisej, s. 80—213. Również nieliczne są wiadomości źró-
dłowe o pracujących malarzach. Do wyjątkowych na-
leży wzmianka o malarzach w dokumencie wydanym
8 marca 1301 w Haliczu, informującym, że są oni na
równi z innymi osobami duchownymi wyłączeni spod
jurysdykcji kniazia — zob. Wiadomość o powstaniu i do-
z zachowanego materiału zabytkowego, można
przypuszczać, że uzdolnieni artyści pracowali na
równi z mniej utalentowanymi, gdyż podejmo-
wali prace iniawet w odległych, trudno dostępnych
wsiach.
Z wiejskich cerkwi pochodzą także ikony przy-
pisane tutaj dwu warsztatom czynnym w dru-
giej połowie w. XV i ostatniej ćwierci w. XVI.
Zestawienie ich wyraziście unaocznia proces prze-
mian stylistycznych malarstwa ikonowego na o-
mawianym terenie — tym bardziej, że styl, jaki
reprezentują, jest typowy dla obu faz rozwojo-
wych.
I. MALARZ IKONY „SPASA W SIŁACH”
Z NOWOSIELEC I MATKI BOSKIEJ „HODEGETRII”
Z DOLINY Z 2. POŁOWY WIEKU XV
Ikona Spasa w siłach4 (ryc. 1; Muzeum Hi-
storyczne w Sanoku, nr inw. 1067) pochodzi z
cerkwi pod wezwaniem Pokrowa (Opieki) Matki
Boskiej — pierwotnie Zmartwychwstania Chry-
stusa — w Nowosielcach, woj. krośnieńskie 5; w
kumentach Metropolii Lwowskiej i Halickiej obr. gr.
kat. (Przyjaciel Chrześcijańskiej Prawdy, VI, Przemyśl
1838, z. 2, s. 103.
3 Na przykład datowana na XII,I w. ikona Pokrow
Matki Boskiej, ikona z 1'2I88 r. Matki Boskiej Pieczer-
skiej (Swenskiej), ikona Sw. Mikołaja z początku XIV
w,, czy datowana na w. XIV ikona Matki Boskiej Wo-
łyńskiej — zob. G. Łohwyn, Ł. Milajewa, W.
Swiencicka, Ukrajinśkyj seredńowicznyj życiorys,
Kyjiw 1976, tabl. 16, li2, 16, 17.
4 Z uwagi na brak zastępczych określeń w termi-
nologii polskiej przyjęto terminy w brzmieniu rosyj-
skim lub takie, jakie były używane przez malarzy iko-
nowych bądź też stosowane w ikonografii.
5 Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi pochodzi z
r. 1390 — por. A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi
sanockiej 1340—1650, Wrocław 1902, s. 134. Autor ten
zalicza Nowosielce do rzędu wsi istniejących przed
r. 1840. Pierwsza wiadomość źródłowa o istnieniu pa-
rocha w Nowosielcach, którą można łączyć z funkcjo-
nującą cerkwią, pochodzi z r. 1420: „,Hrischeo pop alias
baythco de Nouosizelcze...” (Akta grodzkie i ziemskie
z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwa-
nego bernardyńskiego we Lwowie, II,,, Lwów 1886 s. 135).
W 1893 r. została rozebrana cerkiew pochodząca z r.
1741, a na jej miejscu wybudowano w r. 1894 nową
pod wezwaniem Pokrow Matki Boskiej — por. Sze-
matyzm wseho kryła hreko-katołyczeskoho eparchii so-
jedynenych Peremyskoj, Samborskoj i Sjanockoj na
1898 g., Peremyszl 1898, s. 30l8 (dalej: Szematyzm... i odp.
rok). Brak danych źródłowych nie pozwala na stwier-
dzenie, jakie było wezwanie cerkwi w w. XV. Z zapi-
sów fundacyjnych, pozostawionych na kartach ofiasro-
26
wosławnego w Polsce oraz to, że pomimo znacz-
nych przywilejów nie był on rełigią panującą,
a także oddalenie od centrów religijnych — wszy-
stko to nie sprzyjało rozwojowi sztuki. Czynni-
ki te złożyły się wprawdzie na nieco prowincjo-
nalny charakter malarstwa, ale równocześnie sta-
nowiły o jego odrębności w stosunku do malar-
stwa innych ośrodków artystycznych świata bi-
zantyńskiego.
Łączność malarstwa ikonowego w. XV z ma-
larstwem poprzednich okresów rysuje się niejas-
no z uwagi na szczątkowy stan zachowania star-
szych zabytków 2. Ikony datowane na w. XIII—
—XIV są tak różne stylistycznie, iż w większym
stopniu są one raczej świadectwem ciągłości trwa-
nia tej dziedziny twórczości na omawianym ob-
szarze, niż punktem odniesienia do badań nad
ikonami w. XV 3.
Ikony XV—XVI-wieozne pochodzą z cerkwi
małych miast i wsi, wobec czego nie jesteśmy
w stanie stwierdzić, jaki poziom arstystyczny re-
prezentowało malarstwo w ośrodkach większych:
Przemyślu, Haliczu, Lwowie czy Kijowie. Sądząc
Bryzek, Bizantyjsko-ruskie malowidła ścienne w ko-
legiacie wiślickiej (Folia Historiae Acrtium, II, Kraków
1965, s. 47—81); tejże, Bizantyjsko-ruskie malowidła
ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu, (Studia
do Dziejów Wawelu, III, Kraków 1968, s. 176>—287). O
mecenacie artystycznym na większą skalę możemy mó-
wić w XVI-wiecznym Lwowie, gdzie szczególnie znaczą-
ce były przedsięwzięcia Konstantego Korniakta, lecz już
fundację tak kosztowną, jak budowa cerkwi Wołoskiej,
w dużej mierze finansował ród Mohyłów — zob. B. J a-
n u s z, Zabytki mołdawskie we Lwowie (Wiadomości
Konserwatorskie, II, Lwów 1924, s. 53).
2 Poza naturalnym zniszczeniem na stan zachowania
zabytków miały wpływ częste pożary, trawiące również
obiekty sakralne, oraz zniszczenia w następstwie wo-
jen i najazdów tatarskich. Zwłaszcza te ostatnie, pow-
tarzające się w w. XV—XVII, były fatalne w skutkach,
gdyż Tatarzy podczas wypraw niszczyli bezbronne wsie
— por. A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod
względem geograficzno-statystycznym, VII, cz. 2: Zie-
mie ruskie (Źródła Dziejowe, XVIII, cz. 2, Warszawa
1903, s. 59, 490); S. Hoszowski, Ceny we Lwowie
w XVI i XVII w., Lwów 1928, s. 119; W. Sarna, Opis
powiatu krośnieńskiego, Przemyśl 1898, s. 221; M. Horn,
Skutki ekonomiczne najazdów tatarskich z lat 1605—1633
na Ruś Czerwoną, Wrocław 1964, s. 33, 44, 47, 5ll, 105—
—il(06; O. A. Bawzo, Lwiwskyj litopys i Ostroz’kyj lito-
pyseć, Kyjiw 1971; Połnoje Sobranije Russkich Leto-
pisej, s. 80—213. Również nieliczne są wiadomości źró-
dłowe o pracujących malarzach. Do wyjątkowych na-
leży wzmianka o malarzach w dokumencie wydanym
8 marca 1301 w Haliczu, informującym, że są oni na
równi z innymi osobami duchownymi wyłączeni spod
jurysdykcji kniazia — zob. Wiadomość o powstaniu i do-
z zachowanego materiału zabytkowego, można
przypuszczać, że uzdolnieni artyści pracowali na
równi z mniej utalentowanymi, gdyż podejmo-
wali prace iniawet w odległych, trudno dostępnych
wsiach.
Z wiejskich cerkwi pochodzą także ikony przy-
pisane tutaj dwu warsztatom czynnym w dru-
giej połowie w. XV i ostatniej ćwierci w. XVI.
Zestawienie ich wyraziście unaocznia proces prze-
mian stylistycznych malarstwa ikonowego na o-
mawianym terenie — tym bardziej, że styl, jaki
reprezentują, jest typowy dla obu faz rozwojo-
wych.
I. MALARZ IKONY „SPASA W SIŁACH”
Z NOWOSIELEC I MATKI BOSKIEJ „HODEGETRII”
Z DOLINY Z 2. POŁOWY WIEKU XV
Ikona Spasa w siłach4 (ryc. 1; Muzeum Hi-
storyczne w Sanoku, nr inw. 1067) pochodzi z
cerkwi pod wezwaniem Pokrowa (Opieki) Matki
Boskiej — pierwotnie Zmartwychwstania Chry-
stusa — w Nowosielcach, woj. krośnieńskie 5; w
kumentach Metropolii Lwowskiej i Halickiej obr. gr.
kat. (Przyjaciel Chrześcijańskiej Prawdy, VI, Przemyśl
1838, z. 2, s. 103.
3 Na przykład datowana na XII,I w. ikona Pokrow
Matki Boskiej, ikona z 1'2I88 r. Matki Boskiej Pieczer-
skiej (Swenskiej), ikona Sw. Mikołaja z początku XIV
w,, czy datowana na w. XIV ikona Matki Boskiej Wo-
łyńskiej — zob. G. Łohwyn, Ł. Milajewa, W.
Swiencicka, Ukrajinśkyj seredńowicznyj życiorys,
Kyjiw 1976, tabl. 16, li2, 16, 17.
4 Z uwagi na brak zastępczych określeń w termi-
nologii polskiej przyjęto terminy w brzmieniu rosyj-
skim lub takie, jakie były używane przez malarzy iko-
nowych bądź też stosowane w ikonografii.
5 Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi pochodzi z
r. 1390 — por. A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi
sanockiej 1340—1650, Wrocław 1902, s. 134. Autor ten
zalicza Nowosielce do rzędu wsi istniejących przed
r. 1840. Pierwsza wiadomość źródłowa o istnieniu pa-
rocha w Nowosielcach, którą można łączyć z funkcjo-
nującą cerkwią, pochodzi z r. 1420: „,Hrischeo pop alias
baythco de Nouosizelcze...” (Akta grodzkie i ziemskie
z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwa-
nego bernardyńskiego we Lwowie, II,,, Lwów 1886 s. 135).
W 1893 r. została rozebrana cerkiew pochodząca z r.
1741, a na jej miejscu wybudowano w r. 1894 nową
pod wezwaniem Pokrow Matki Boskiej — por. Sze-
matyzm wseho kryła hreko-katołyczeskoho eparchii so-
jedynenych Peremyskoj, Samborskoj i Sjanockoj na
1898 g., Peremyszl 1898, s. 30l8 (dalej: Szematyzm... i odp.
rok). Brak danych źródłowych nie pozwala na stwier-
dzenie, jakie było wezwanie cerkwi w w. XV. Z zapi-
sów fundacyjnych, pozostawionych na kartach ofiasro-
26