Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Hrsg.]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Hrsg.]: Folia Historiae Artium (21.1985)

Folia Historiae Artium, T. XXI (1985)
PL ISSN 0071-6723

JERZY MIZIOŁEK

PRZEDSTAWIENIA PROCESJI W SZTUCE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ *

Z okresu pierwszych wieków Kościoła prze-
trwała do naszych czasów liczna grupa przedsta-
wień zdobiących budowle sakralne, sarkofagi,
wyroby rzemiosła artystycznego oraz ilustrowa-
ne kodeksy, których tematem są procesje. Wy-
obrażeniom tym — w zależności od ich rangi
artystycznej — poświęcano mniejszą lub większą
ilość opracowań i wzmianek w pracach synte-
tycznych, ale nie powstała dotąd praca, która by
traktowała o przedstawieniach tego rodzaju jako
o zwartej grupie tematycznej. Do dziś też nie
przeprowadzono ich systematyki, jak również nie
wyczerpano zagadnienia wzorów, w oparciu o
które się ukształtowały. Podejmujemy tutaj pró-
bę wypełnienia tej luki. Do rozważań włączymy
przedstawienia procesji powstałe do około r. 600
na obszarze odpowiadającym Imperium Roma-
num. Sztukę chrześcijańską od jej początków na
przełomie w. II i III po w. VII będziemy nazy-
wać zamiennie wczesnochrześcijańską, starochrze-
ścijańską lub pierwszych wieków Kościoła. Przed
omówieniem zabytków spróbujemy odpowiedzieć
na pytanie, co to jest procesja, a następnie —
tworząc niejako tło dla dalszych rozważań — po-
wiemy pokrótce o tej formie kultu w okresie

przedchrześcijańskim i najważniejszych jej ro-
dzajach w chrześcijaństwie.

I. PROCESJA JAKO FORMA KULTU RELIGIJNEGO
W STAROŻYTNOŚCI PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
I CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

Słowo „procesja" pochodzi od łacińskiego cza-
sownika procedere, który oznacza postępować, iść
naprzód. Utworzone zaś od procedere processio
tłumaczy się jako wyruszenie, powolny pochód,
posuwanie się do przodu i wreszcie religijny po-
chód. Podkreślony jest tu aspekt ruchu, podąża-
nia naprzód, dlatego często w życiu codziennym,
jak również w słowie pisanym używa się okre-
ślenia ,,pochód" zamiennie z terminem „procesja".
Nie każdy jednak pochód jest procesją. Współ-
cześnie, w związku ze znacznym zlaicyzowaniem
społeczeństwa, wiele świątecznych pochodów nie
ma charakteru procesji, gdyż nie wiążą się one
z religią. W starożytności natomiast wszystkie nie-
mal świąteczne marsze miały religijny podkład,
co wynikało z silnego powiązania państwa — iw
ogóle życia społecznego — z religią. Pochody ta-
kie miały więc znaczenie procesji1.

Hasło „procesja" lub „pompa" 2 odnaleźć mo-

* Pragnę najserdeczniej podziękować Pani Prof. dr 1 Zob. J. G a g e, La victoire imperiale dans l'empire

Karolinie Lanckorońskiej za umożliwienie mi dłuższego chritien (Revue d'Histoire et Philosophie Religieuses,

Pobytu stypendialnego we Włoszech, który pozwolił na XIII, 1933, s. 179 n.); Encyclopedia Britannica, t. 18,

Poznanie z autopsji dzieł sztuki późnoantycznej oraz peł- London 1963, s. 543 n. — por. także J. Carcopino,

ne wykorzystanie literatury przedmiotu, zaś Panu Prof. Zycie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu Cesar-

drowi Lechowi Kalinowskiemu za opiekę naukową w stwa, Warszawa 1966, s. 199 (tłum. M. Pąkcińska).

każdej fazie powstawania niniejszego artykułu, bez któ- 2 Starożytni nie znali słowa „procesja", uroczyste

r&J nie mógłby on powstać. Słowa głębokiej wdzięczności pochody określali tym właśnie terminem od greckiego

winien jestem także Pani Doc. dr hab. Annie Różyc- nounr]; F. Bom er, Pompa [w:] Pauly-Wissowa,

kiej-Bryzek za wiele cennych uwag w czasie przygoto- Real-Enzyklopadie der classischen Altertumswissenschaft,

wywania pracy do druku. 42. Halbband (XXI. Band), Stuttgart 1952, s-zp. 1878—

5