DOI article:
Petrus, Jerzy T.: O "prywatnych" portretach Jana III
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20539#0141
Folia Historiae Artium, T. XXI (1S85)
PL ISSN 0071-3723
JERZY T. PETRUS
O „PRYWATNYCH" PORTRETACH JANA III
W bogatej ikonografii króla Jana III zdecydo-
wanie przeważają wizerunki reprezentacyjne i
alegoryczne, ukazujące najczęściej monarchę jako
wodza, nierzadko upozowamego na starożytnego
bohatera. Wiele z nich powstało z inicjatywy dwo-
ru ii służyć miało propagowaniu królewskich idei
politycznych i dynastycznych 1. Do wyjątków na-
leżą natomiast portrety o charakterze prywatnym,
które z racji pewnej intymności były przezna-
czone dla wąskiego grona odbiorców — rodziny i
przyjaciół — i które z tego powodu nie wpłynę-
ły na tworzony kanon oficjalnego przedstawienia
monarchy, pozostając do dziś prawie nieznanymi.
Do tego rodzaju rzadkich ujęć portretowych
wypada zaliczyć dwa kameralne wizerunki So-
bieskiego, z których jeden zachowany jest w zbio-
rach wawelskich2 (ryc. 1), a drugi w Muzeum
Archidiecezji Warszawskiej3 (ryc. 2). Oba
1 Wizerunki króla najobszemiej omówiła dotych-
czas J. Ruszczycówna, Ikonografia Jana III So-
bieskiego. Wybrane zagadnienia . (Rocznik Muz. Nar. w
Warszawie, XXVI, 11992, s. 209^305) — por. też T. P o-
c h e ć-P e r k o w a, Portrety Jana III Sobieskiego i je-
Oo rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wila-
nowa, Warszawa, 1983. Pani dr Magdalenie Piwockiej
dziękuję za koleżeńską pomoc okazaną podczas zbiera-
nia materiałów do niniejszych uwag oraz za przedy-
skutowanie zawartych w nich spostrzeżeń.
2 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, nr inw. 1781,
°l-> pł„ 93X72 cm; wizerunek zakupiony przez Państwo-
we Zbiory Sztuki w Warszawie w r. 1929 od nie zna-
nego z imienia Rajkiewicza i wkrótce potem przeka-
zany na Wawel. Eskponowany tamże na jubileuszowej
wysławię .epoki Jana III w r. 1933 bez wzmianki w
Przewodniku S. Świerża- Zaleski ego (Przewodnik
Po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w zam-
ku królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września
1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej,
Kraków 1933). W r. 1983 pokazany na wystawie w Wi-
przedstawiają króla ujętego w półpostaci wkom-
ponowanej w owal, ubranego po polsku, z wy-
soko pod goloną czupryną oraz z sumiastymi wą-
sami. Na obrazie z Wawelu Jan III występuje w
czerwonym, mieniącym się różowo żupanie i zło-
cistobrąeowawej wzorzystej delii, podbitej jasnym
futrem. Na portreoie warszawskim szata spod-
nia jest żółtozłocista, zapięta na rząd guziczków
tagoż koloru, wierzchnia zaś jasnoczerwona, ob-
szyta szerokim pasem ciemnobrązowego futra. W
pierwszym przypadku ubioru dopełniają dwie wy-
sadzane kamieniami złote zapony przy żupanie i
połyskująca niebieskawo szarfa przez prawe ra-
mię, z zawieszonym na boku krzyżem orderowym.
Poza użyciem istroju polskiego nic nie łączy po-
wyższych obrazów. Jak świadczy wygląd modela,
ich powstanie dzieli kilkanaście lat. Portret wa-
welski ukazuje mężczyznę w sile wieku, o zaży-
lanowie — por. Chwała i sława Jana III w sztuce i li-
teraturze XVII—XX w. Katalog wystawy jubileuszowej
z okazji trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej, wrzesień—
grudzień 1983, Warszawa 1983, s. 131, poz. 6a.
3 Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, nr inw. 937,
61., pł., 75,6X61,5 cm; obraz przejęty w r. 1981 z
pokamedulskiego kościoła Niepokalanego Poczęcia N.M.P.
na warszawskich .Bielanach. Po raz pierwszy opubliko-
wany przez S. M. S y d r y, Czcigodny sługa Boży O.
Stanisław od Jezusa Papczyński i jego dzieło w świetle
dokumentów, Warszawa 1937, il. na s. 167. Ostatnio
uznany za zaginiony rwraz z wizerunkami Marii Kazi-
miery i królewicza Jakuba Ludwika — zob. M. B r y-
k o w s k a, Kościół kamedułów na Bielanach, Warsza-
wa 1982, s. 37, 40, il. 20. Portret należał do galerii wi-
zerunków królewskich dobrodziejów i opiekunów pod-
warszawskiego eremu, z którego to zespołu zachował
się nadto portret króla Jana Kazimierza — por. J. T.
Petrus, Les portraits du roi de Pologne Jean-Casimir
Vasa dans les collections jranęaises (Gazette des Beaux-
-Arts, janvier 1978, s. 28—30).
135
PL ISSN 0071-3723
JERZY T. PETRUS
O „PRYWATNYCH" PORTRETACH JANA III
W bogatej ikonografii króla Jana III zdecydo-
wanie przeważają wizerunki reprezentacyjne i
alegoryczne, ukazujące najczęściej monarchę jako
wodza, nierzadko upozowamego na starożytnego
bohatera. Wiele z nich powstało z inicjatywy dwo-
ru ii służyć miało propagowaniu królewskich idei
politycznych i dynastycznych 1. Do wyjątków na-
leżą natomiast portrety o charakterze prywatnym,
które z racji pewnej intymności były przezna-
czone dla wąskiego grona odbiorców — rodziny i
przyjaciół — i które z tego powodu nie wpłynę-
ły na tworzony kanon oficjalnego przedstawienia
monarchy, pozostając do dziś prawie nieznanymi.
Do tego rodzaju rzadkich ujęć portretowych
wypada zaliczyć dwa kameralne wizerunki So-
bieskiego, z których jeden zachowany jest w zbio-
rach wawelskich2 (ryc. 1), a drugi w Muzeum
Archidiecezji Warszawskiej3 (ryc. 2). Oba
1 Wizerunki króla najobszemiej omówiła dotych-
czas J. Ruszczycówna, Ikonografia Jana III So-
bieskiego. Wybrane zagadnienia . (Rocznik Muz. Nar. w
Warszawie, XXVI, 11992, s. 209^305) — por. też T. P o-
c h e ć-P e r k o w a, Portrety Jana III Sobieskiego i je-
Oo rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wila-
nowa, Warszawa, 1983. Pani dr Magdalenie Piwockiej
dziękuję za koleżeńską pomoc okazaną podczas zbiera-
nia materiałów do niniejszych uwag oraz za przedy-
skutowanie zawartych w nich spostrzeżeń.
2 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, nr inw. 1781,
°l-> pł„ 93X72 cm; wizerunek zakupiony przez Państwo-
we Zbiory Sztuki w Warszawie w r. 1929 od nie zna-
nego z imienia Rajkiewicza i wkrótce potem przeka-
zany na Wawel. Eskponowany tamże na jubileuszowej
wysławię .epoki Jana III w r. 1933 bez wzmianki w
Przewodniku S. Świerża- Zaleski ego (Przewodnik
Po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w zam-
ku królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września
1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej,
Kraków 1933). W r. 1983 pokazany na wystawie w Wi-
przedstawiają króla ujętego w półpostaci wkom-
ponowanej w owal, ubranego po polsku, z wy-
soko pod goloną czupryną oraz z sumiastymi wą-
sami. Na obrazie z Wawelu Jan III występuje w
czerwonym, mieniącym się różowo żupanie i zło-
cistobrąeowawej wzorzystej delii, podbitej jasnym
futrem. Na portreoie warszawskim szata spod-
nia jest żółtozłocista, zapięta na rząd guziczków
tagoż koloru, wierzchnia zaś jasnoczerwona, ob-
szyta szerokim pasem ciemnobrązowego futra. W
pierwszym przypadku ubioru dopełniają dwie wy-
sadzane kamieniami złote zapony przy żupanie i
połyskująca niebieskawo szarfa przez prawe ra-
mię, z zawieszonym na boku krzyżem orderowym.
Poza użyciem istroju polskiego nic nie łączy po-
wyższych obrazów. Jak świadczy wygląd modela,
ich powstanie dzieli kilkanaście lat. Portret wa-
welski ukazuje mężczyznę w sile wieku, o zaży-
lanowie — por. Chwała i sława Jana III w sztuce i li-
teraturze XVII—XX w. Katalog wystawy jubileuszowej
z okazji trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej, wrzesień—
grudzień 1983, Warszawa 1983, s. 131, poz. 6a.
3 Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, nr inw. 937,
61., pł., 75,6X61,5 cm; obraz przejęty w r. 1981 z
pokamedulskiego kościoła Niepokalanego Poczęcia N.M.P.
na warszawskich .Bielanach. Po raz pierwszy opubliko-
wany przez S. M. S y d r y, Czcigodny sługa Boży O.
Stanisław od Jezusa Papczyński i jego dzieło w świetle
dokumentów, Warszawa 1937, il. na s. 167. Ostatnio
uznany za zaginiony rwraz z wizerunkami Marii Kazi-
miery i królewicza Jakuba Ludwika — zob. M. B r y-
k o w s k a, Kościół kamedułów na Bielanach, Warsza-
wa 1982, s. 37, 40, il. 20. Portret należał do galerii wi-
zerunków królewskich dobrodziejów i opiekunów pod-
warszawskiego eremu, z którego to zespołu zachował
się nadto portret króla Jana Kazimierza — por. J. T.
Petrus, Les portraits du roi de Pologne Jean-Casimir
Vasa dans les collections jranęaises (Gazette des Beaux-
-Arts, janvier 1978, s. 28—30).
135