DOI Artikel:
Marcinkowski, Wojciech: Uwagi o typie krakowskiej nastawy Wita Stwosza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20543#0024
nad Abersee — odsłona na dni powszednie 13). W
Krakowie maryjne patrocinium świątyni uwydat-
nione jest już w stanie otwartym nastawy. Ten-
że typ struktury reprezentuje zresztą szafa ołta-
rzowa w Książnicach Wielkich (ukończona w ro-
ku 1491), ewidentnie wzorująca się na retabu-
lum Stwosza 14. Również zewnętrzna para skrzy-
deł tzw. Ołtarza Baimberskiego miała pozostać
nieruchoma 1S. Wszystko świadczy więc o tym, że
krakowskie dzieło mistrza Wita nie jest ani zde-
kompletowane, ani niedokończone.
Jak zauważył Skubiszewski, retabulum Stwo-
sza jest najstarszym zachowanym „pentaptykiem
pozornym” 16. Wcześniejsze przykłady to retabu-
la malarskie przynależące, jak się wydaje, głó-
wnie do kręgu salzburskiego (m. in. Bad Aus-
see) 17.
Ograniczanie mobilności skrzydeł jest rysem
zdecydowanie progresywnym. Wczesne retabula,
z początku XIV w., obciążone były funkcją prze-
chowywania drogocennych relikwii. Dlatego mu-
siały być zamykane, przy czym stosowano nieraz
przemyślny system zabezpieczeń (Cismar, nasta-
wa na ołtarzu głównym kościoła pobenedyktyń-
skiego, ok. 1310/1320 18 19). Jeszcze przed przełomem
wieków, w czasach Parlerów, osiągnęły retabula
w pełni rozwiniętą formę pentaptyku (dwie pary
ruchomych skrzydeł) — przykładem nastawa Mi-
13 M. Koller, N. Wibiral, Der Pacher-Altar in
St. Wolfgang. Untersuchung, Konservierung und Restau-
rierung 1969—1976, Wien—Köln—-Graz 1981 (Studien zu
Denkmalschutz und Denkmalpflege, 11), tabl. 5.
14 Na przekształcenie w 1700 r. korpusu, predelli
i zwieńczenia zwrócił już uwagę J. Brzostowski
(Czas, XXIII, 1870, nr 256), s. 1—2, lecz wnioski co do
rekonstrukcji pierwotnego wyglądu nastawy wyciąga do-
piero Z. Kępiński, Wit Stwosz, Warszawa 1981, s.
98—99.
15 H. Keller, Veit Stoss. Der Bamberger Marien-
-Altar, Stuttgart 1959 (Reclams Umversal-Bibliothek, 48),
s. 7; Z. Kępiński, Wit Stwosz w starciu ideologii re-
ligijnych Odrodzenia. Ołtarz Salwatora, Wrocław 1989,
s. 34—36. Kępiński przyjmuje, że „nieruchome skrzydła
posiadały tylko prosty wystrój architektoniczno-stolarski
w formie podziałów tektonicznych. Takie ujęcie, nie
odbierając powagi ołtarzowi, dodawało mu pewnej su-
rowej konstrukcyjności w duchu renesansowym .
16 Skubiszewski, Styl Wita Stosza..., s. 13.
17 Ostatnio W. Marhold, Der „Gnadenstuhlaltar”
von Bad Aussee. Das Werk eines Salzburger Meisters
(Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landes-
kunde, CXXV, 1985), s. 565—624.
18 H. Wentzel, Der Cismarer Altar, Hamburg 1941,
s. VI.
19 Hamburg, Kunsthalle, nr inw. 500. Zofo. schemat
struktury Oh. Beutler, Meister Bertram. Der Hoch-
altar von Sankt Petri [Frankfurt a. M. 1984], s. 85.
20 Por.: E. H e m p e 1, Der Flügelaltarschrein. Ein
strza Bertrama ,,z Grabow” ustawiona w 1383 r.
u Św. Piotra w Hamburgu 1!). Sam akt otwierania
i zamykania nastawy miał szczególne, wykracza-
jące poza praktyczne funkcje prezentowania re-
likwii i ilustrowania liturgii znaczenie20. Z cza-
sem jednak ruchome skrzydła — a i skrzydła ja-
ko takie — poczęto traktować jako znamiona sta-
romodnego porządku. Wirtuozersko opracowane
grupy snycerskie w korpusach nastaw Tilmana
Riemenscbneidera, Mistrza H. L. czy Mistrza z
Mauer nie były już przewidziane do zakrywania.
Jeszcze później doszła do tego italianizacja sma-
ku 21. W retabulach nowożytnych skrzydła (mo-
bilne lub nie) przechowały się tylko w nastawach
„pogotyckich” („die nachgeschleppte Gotik”) rap-
townie zanikających po roku 16 0 0 22. Szafa ołta-
rzowa Stwosza stanowi znamienną zapowiedź tej
ewolucji.
3. POSZCZEGÓLNE ELEMENTY NASTAWY
3.1. KORPUS
3.1.1. Między narracją a prezentacją23
Przy określaniu typu retabulum wziąć też
trzeba pod uwagę sposób zakomponowania przed-
stawienia we wnętrzu szafy ołtarzowej. W obrę-
Stück deutscher, flämischer und nordischer Kunst
(Joomsburg, II, 1938), s. 150; W. Smoleń, Konstrukcja
gotyckich ołtarzy w Polsce (Roczniki Humanistyczne,
XIX, 1978), s. 10. O symbolice claustrum i triclinium w
kontekście Madonn szafkowych zob.: W. Fries, Die
Schreinmadonna (Anzeiger des Germanischen National-
museums, 1928/1929), s. 50—56; E. Guldan, „Et verbum
caro factum est”. Die Darstellung des Inkarnations Chri-
sti im Verkündigungsbüd (Römische Quartalschrift für
christliche Altertumskunde und Kirchengeschiehte, LXIII,
1938), s. 164.
21 U. N. Kaiser, Der skulptierte Altar der Früh-
renaissance in Deutschland, I, Frankfurt a. M. 1978, s.
59—66.
22 R. L a u n, Studien zur Altarbaukunst in Süd-
deutschland 1560—1650, München 1982 (Tuduv-Studien,
Reihe Kunstgeschichte, 3), s. 47—52.
23 Fundamentalne dla nowoczesnej ikonologii roz-
różnienie „auf einem bestimmten Zeitmoiment zugespitzte
Historienbilder” oraz „zeitlose Repräsentationsbilder” (zob.
E. Panofsky, „Imago Pietatis”. Ein Beitrag zur Ty-
pengeschichte des „Schmerzensmanns” und der „Maria
Mediatrix” [w:] Festschrift für Max J. Friedländer zum
60. Geburtstage, Leipzig 1927, s. 264—266) nie jest bynaj-
mniej jakąś anachroniczną konstrukcją. W istocie od-
czuwane było już przez średniowiecznego widza, który
opatrywał przedstawienia narracyjne odrębnym mia-
nem „materii” (w dawnej niemczyźnie: Materien, Matte-
ryen), zob. Hentschel, o. c„ przyp. 179 na s. 199.
20
Krakowie maryjne patrocinium świątyni uwydat-
nione jest już w stanie otwartym nastawy. Ten-
że typ struktury reprezentuje zresztą szafa ołta-
rzowa w Książnicach Wielkich (ukończona w ro-
ku 1491), ewidentnie wzorująca się na retabu-
lum Stwosza 14. Również zewnętrzna para skrzy-
deł tzw. Ołtarza Baimberskiego miała pozostać
nieruchoma 1S. Wszystko świadczy więc o tym, że
krakowskie dzieło mistrza Wita nie jest ani zde-
kompletowane, ani niedokończone.
Jak zauważył Skubiszewski, retabulum Stwo-
sza jest najstarszym zachowanym „pentaptykiem
pozornym” 16. Wcześniejsze przykłady to retabu-
la malarskie przynależące, jak się wydaje, głó-
wnie do kręgu salzburskiego (m. in. Bad Aus-
see) 17.
Ograniczanie mobilności skrzydeł jest rysem
zdecydowanie progresywnym. Wczesne retabula,
z początku XIV w., obciążone były funkcją prze-
chowywania drogocennych relikwii. Dlatego mu-
siały być zamykane, przy czym stosowano nieraz
przemyślny system zabezpieczeń (Cismar, nasta-
wa na ołtarzu głównym kościoła pobenedyktyń-
skiego, ok. 1310/1320 18 19). Jeszcze przed przełomem
wieków, w czasach Parlerów, osiągnęły retabula
w pełni rozwiniętą formę pentaptyku (dwie pary
ruchomych skrzydeł) — przykładem nastawa Mi-
13 M. Koller, N. Wibiral, Der Pacher-Altar in
St. Wolfgang. Untersuchung, Konservierung und Restau-
rierung 1969—1976, Wien—Köln—-Graz 1981 (Studien zu
Denkmalschutz und Denkmalpflege, 11), tabl. 5.
14 Na przekształcenie w 1700 r. korpusu, predelli
i zwieńczenia zwrócił już uwagę J. Brzostowski
(Czas, XXIII, 1870, nr 256), s. 1—2, lecz wnioski co do
rekonstrukcji pierwotnego wyglądu nastawy wyciąga do-
piero Z. Kępiński, Wit Stwosz, Warszawa 1981, s.
98—99.
15 H. Keller, Veit Stoss. Der Bamberger Marien-
-Altar, Stuttgart 1959 (Reclams Umversal-Bibliothek, 48),
s. 7; Z. Kępiński, Wit Stwosz w starciu ideologii re-
ligijnych Odrodzenia. Ołtarz Salwatora, Wrocław 1989,
s. 34—36. Kępiński przyjmuje, że „nieruchome skrzydła
posiadały tylko prosty wystrój architektoniczno-stolarski
w formie podziałów tektonicznych. Takie ujęcie, nie
odbierając powagi ołtarzowi, dodawało mu pewnej su-
rowej konstrukcyjności w duchu renesansowym .
16 Skubiszewski, Styl Wita Stosza..., s. 13.
17 Ostatnio W. Marhold, Der „Gnadenstuhlaltar”
von Bad Aussee. Das Werk eines Salzburger Meisters
(Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landes-
kunde, CXXV, 1985), s. 565—624.
18 H. Wentzel, Der Cismarer Altar, Hamburg 1941,
s. VI.
19 Hamburg, Kunsthalle, nr inw. 500. Zofo. schemat
struktury Oh. Beutler, Meister Bertram. Der Hoch-
altar von Sankt Petri [Frankfurt a. M. 1984], s. 85.
20 Por.: E. H e m p e 1, Der Flügelaltarschrein. Ein
strza Bertrama ,,z Grabow” ustawiona w 1383 r.
u Św. Piotra w Hamburgu 1!). Sam akt otwierania
i zamykania nastawy miał szczególne, wykracza-
jące poza praktyczne funkcje prezentowania re-
likwii i ilustrowania liturgii znaczenie20. Z cza-
sem jednak ruchome skrzydła — a i skrzydła ja-
ko takie — poczęto traktować jako znamiona sta-
romodnego porządku. Wirtuozersko opracowane
grupy snycerskie w korpusach nastaw Tilmana
Riemenscbneidera, Mistrza H. L. czy Mistrza z
Mauer nie były już przewidziane do zakrywania.
Jeszcze później doszła do tego italianizacja sma-
ku 21. W retabulach nowożytnych skrzydła (mo-
bilne lub nie) przechowały się tylko w nastawach
„pogotyckich” („die nachgeschleppte Gotik”) rap-
townie zanikających po roku 16 0 0 22. Szafa ołta-
rzowa Stwosza stanowi znamienną zapowiedź tej
ewolucji.
3. POSZCZEGÓLNE ELEMENTY NASTAWY
3.1. KORPUS
3.1.1. Między narracją a prezentacją23
Przy określaniu typu retabulum wziąć też
trzeba pod uwagę sposób zakomponowania przed-
stawienia we wnętrzu szafy ołtarzowej. W obrę-
Stück deutscher, flämischer und nordischer Kunst
(Joomsburg, II, 1938), s. 150; W. Smoleń, Konstrukcja
gotyckich ołtarzy w Polsce (Roczniki Humanistyczne,
XIX, 1978), s. 10. O symbolice claustrum i triclinium w
kontekście Madonn szafkowych zob.: W. Fries, Die
Schreinmadonna (Anzeiger des Germanischen National-
museums, 1928/1929), s. 50—56; E. Guldan, „Et verbum
caro factum est”. Die Darstellung des Inkarnations Chri-
sti im Verkündigungsbüd (Römische Quartalschrift für
christliche Altertumskunde und Kirchengeschiehte, LXIII,
1938), s. 164.
21 U. N. Kaiser, Der skulptierte Altar der Früh-
renaissance in Deutschland, I, Frankfurt a. M. 1978, s.
59—66.
22 R. L a u n, Studien zur Altarbaukunst in Süd-
deutschland 1560—1650, München 1982 (Tuduv-Studien,
Reihe Kunstgeschichte, 3), s. 47—52.
23 Fundamentalne dla nowoczesnej ikonologii roz-
różnienie „auf einem bestimmten Zeitmoiment zugespitzte
Historienbilder” oraz „zeitlose Repräsentationsbilder” (zob.
E. Panofsky, „Imago Pietatis”. Ein Beitrag zur Ty-
pengeschichte des „Schmerzensmanns” und der „Maria
Mediatrix” [w:] Festschrift für Max J. Friedländer zum
60. Geburtstage, Leipzig 1927, s. 264—266) nie jest bynaj-
mniej jakąś anachroniczną konstrukcją. W istocie od-
czuwane było już przez średniowiecznego widza, który
opatrywał przedstawienia narracyjne odrębnym mia-
nem „materii” (w dawnej niemczyźnie: Materien, Matte-
ryen), zob. Hentschel, o. c„ przyp. 179 na s. 199.
20