DOI article:
Porębski, Mieczysław: Tryptyk "Zaśnięcia Marii Panny" z kościoła Mariackiego w Krakowie: Struktura i obrazowanie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20543#0043
wnęce centralnej figury związane są w scenę gru-
pową. W kwaterach skrzydeł napotykamy rozbu-
dowane układy sytuacyjne, którym nie brak ży-
wej akcji, ani zindywidualizowanej scenerii.
W tym stanie rzeczy konieczne było wyraźne,
rzucające się w oczy rozgraniczenie poszczegól-
nych odcinków. Odpowiednią funkcję spełnia w
tryptyku mariackim ornamentyka. Zada-
nia ornamentalne mogą się przy tym czasem spo-
tykać z tematowymi. Figurki na przykład, które
wypełniają wgłębienie arkady otaczającej wnękę
centralną, grają w stosunku do niej rolę orna-
mentu, natomiast każda z nich wzięta z osobna
stanowi odrębny problem tematowy.
Charakter ornamentyki może być różny. Może
ona po prostu służyć celom dekoracyjnym —
wzbogacać i urozmaicać pewną strukturalną ca-
łość, może również spełniać zadania bardziej tek-
toniczne — uwidoczniać istotę struktury, jej gra-
nice, podziały, osie i węzły. W tryptyku mariac-
kim cele dekoracyjne ornamentyki wiążą się z
działaniem tektonicznym przy wyraźnej nadrzęd-
ności tego ostatniego. Operując motywami wzię-
tymi z architektury (pinakle, iglice, kwiatony, lu-
ki, żabki, koronki, maswerkowe ażury) względnie
motywami o pochodzeniu naturalnym (wić roślin-
na), ornament wydobywa i określa ramy prze-
strzenne jednostek tematowych. Każda taka jed-
nostka, otrzymująca własne architektoiniczno-or-
namentalne otoczenie, zamyka się w nim i izolu-
je. .W następstwie wątek plastyczny tryptyku
rozpada się na szereg ornamentalnych rozgrani-
czeń i tematycznych wypełnień, które wzajem-
nie się przeplatają. Filarki i karnisze, profilowa-
ne obramowania i pasy ornamentalne, grzebienie
i listwy, kolumienki i baldachimy układają się
przy tym we wspólny system nacechowany do-
skonałą symetrią, hierarchicznym uporządkowa-
niem, dekoracyjnym ożywieniem.
Na tym jednak rola ornamentyki tryptyku się
nie kończy. Przestrzeń oddaną do dyspozycji po-
szczególnym jednostkom tematowym ornamenty-
ka tryptyku określa nie tylko zewnętrznie. Ona
w każdą taką przestrzeń wchodzi, przenika, by
współkonstytuować ją również od wewnątrz, pra-
wie na równi z wątkiem tematu.
Najlepiej uwidoczni to ornamentyka związa-
na z wnęką tryptykowej szafy. Nie jest ona tam
zbyt obfita. W porównaniu z gęstą tkanką orna-
mentalną tryptyków południowoniemieckich, np.
szafy z St Wolfgang wydaje się raczej uboga.
Jednakowoż wymowa jej jest nader wyrazista.
Tym wyrazistsza może, że tak oszczędna.
Wielki obłąk arkady kieruje się ukosem ku
wnętrzu, jak w monumentalnych portalach sta-
rych katedr. Prowadzi w przestrzeń centralną z
boków, zachodzi w nią okrągłym łukdem z góry.
Naprzeciw arkadzie wychodzą ukosy sfałdowa-
n-ej powierzchni dna z wąskimi służkami na za-
łamaniach. Pod górną obręczą rozpina się grze-
bień baldachimu. I on nie jest tylko granicą. Że-
bra jego biegną po diagonalach, krzyżują się i
splatają nie przed wnętrzem, ale w nim samym.
Lico planu pierwszego zaznaczają po trzy fiale z
każdej strony i łuk en accolade zakończo-
ny kwiatonem w środku. Fiaie uśtawiają się na
przemian bądź prosto, bądź bantem, najbardziej
zewnętrzne sięgają wierzchołkami przed arkadę,
pozostałe gubią swe części górne poza arkadą.
Wyrastające nieco głębiej z łuków diagonalnych
kwiatony, wyginają się kabłąkowato i przez to
tym silniej akcentują objętość przestrzeni, w któ-
rą wniknęły. Grzebień baldachimu nie ogradza
przestrzeni wnętrza. Rozrastając się w całej głę-
bokości wnęki, łącząc plastycznie jej arkadowe
czoło z załamaniami dna jest ważnym czynni-
kiem konstytutywnym wnętrza, określa widomi e
jego przestrzenność na równi z. pomieszczonymi
niżej figurami.
To samo mniej więcej powiedzieć można o
grzebieniach, które koronują poszczególne kwa-
tery po wewnętrznej stronie drzwi tryptyku. Ana-
logiczne sploty diagonalnie kierowanych łuków,
analogiczne wyrastanie szczytów sterczyn przed
obramowanie, kabłąkowate wygięcia kwiatonów —
wszystko to wydobywa rzeczywistą głębię pola,
rozluźnia ją jakby i uaktywnia. I tutaj ornamen-
tyka bierze udział w konstytuowaniu przestrzeni
kwatery na równi z reliefem figuralnym.
Pasy ornamentalne kwater zewnętrznych ma-
ją charakter odrębny. Napięcia idą tam raczej po
powierzchni, przejawiają się w łukowatych lub
esowatych przegięciach sterczyn i pędów roślin-
nych, sploty wici utrzymują się w jednej płasz-
czyźnie. Zważywszy ogólny powierzchniowy cha-
rakter reliefu w kwaterach zewnętrznych, stwier-
dzić można, że i tam ornament jest czynnikiem
współlkonstytutywnym, a nie tylko rozgranicza-
jącym i dekoracyjnym.
W przestrzeniach określonych już do pewnego
stopnia przez zamykające je ramy, jak również
przez przynależny do nich ornament znalazły
miejsce rzeźbiarskobarwine przedstawienia tema-
towe. Pominąwszy wolno stojące figury zwień-
czenia, powiedzieć można, że obrazowanie prze-
prowadzone jest z całą konsekwencją środkami
rzeźby reliefowej.
Przez relief rozumiem w tym wypadku nie
tyle technikę rzeźbiarską, co odrębny rodzaj o-
39
pową. W kwaterach skrzydeł napotykamy rozbu-
dowane układy sytuacyjne, którym nie brak ży-
wej akcji, ani zindywidualizowanej scenerii.
W tym stanie rzeczy konieczne było wyraźne,
rzucające się w oczy rozgraniczenie poszczegól-
nych odcinków. Odpowiednią funkcję spełnia w
tryptyku mariackim ornamentyka. Zada-
nia ornamentalne mogą się przy tym czasem spo-
tykać z tematowymi. Figurki na przykład, które
wypełniają wgłębienie arkady otaczającej wnękę
centralną, grają w stosunku do niej rolę orna-
mentu, natomiast każda z nich wzięta z osobna
stanowi odrębny problem tematowy.
Charakter ornamentyki może być różny. Może
ona po prostu służyć celom dekoracyjnym —
wzbogacać i urozmaicać pewną strukturalną ca-
łość, może również spełniać zadania bardziej tek-
toniczne — uwidoczniać istotę struktury, jej gra-
nice, podziały, osie i węzły. W tryptyku mariac-
kim cele dekoracyjne ornamentyki wiążą się z
działaniem tektonicznym przy wyraźnej nadrzęd-
ności tego ostatniego. Operując motywami wzię-
tymi z architektury (pinakle, iglice, kwiatony, lu-
ki, żabki, koronki, maswerkowe ażury) względnie
motywami o pochodzeniu naturalnym (wić roślin-
na), ornament wydobywa i określa ramy prze-
strzenne jednostek tematowych. Każda taka jed-
nostka, otrzymująca własne architektoiniczno-or-
namentalne otoczenie, zamyka się w nim i izolu-
je. .W następstwie wątek plastyczny tryptyku
rozpada się na szereg ornamentalnych rozgrani-
czeń i tematycznych wypełnień, które wzajem-
nie się przeplatają. Filarki i karnisze, profilowa-
ne obramowania i pasy ornamentalne, grzebienie
i listwy, kolumienki i baldachimy układają się
przy tym we wspólny system nacechowany do-
skonałą symetrią, hierarchicznym uporządkowa-
niem, dekoracyjnym ożywieniem.
Na tym jednak rola ornamentyki tryptyku się
nie kończy. Przestrzeń oddaną do dyspozycji po-
szczególnym jednostkom tematowym ornamenty-
ka tryptyku określa nie tylko zewnętrznie. Ona
w każdą taką przestrzeń wchodzi, przenika, by
współkonstytuować ją również od wewnątrz, pra-
wie na równi z wątkiem tematu.
Najlepiej uwidoczni to ornamentyka związa-
na z wnęką tryptykowej szafy. Nie jest ona tam
zbyt obfita. W porównaniu z gęstą tkanką orna-
mentalną tryptyków południowoniemieckich, np.
szafy z St Wolfgang wydaje się raczej uboga.
Jednakowoż wymowa jej jest nader wyrazista.
Tym wyrazistsza może, że tak oszczędna.
Wielki obłąk arkady kieruje się ukosem ku
wnętrzu, jak w monumentalnych portalach sta-
rych katedr. Prowadzi w przestrzeń centralną z
boków, zachodzi w nią okrągłym łukdem z góry.
Naprzeciw arkadzie wychodzą ukosy sfałdowa-
n-ej powierzchni dna z wąskimi służkami na za-
łamaniach. Pod górną obręczą rozpina się grze-
bień baldachimu. I on nie jest tylko granicą. Że-
bra jego biegną po diagonalach, krzyżują się i
splatają nie przed wnętrzem, ale w nim samym.
Lico planu pierwszego zaznaczają po trzy fiale z
każdej strony i łuk en accolade zakończo-
ny kwiatonem w środku. Fiaie uśtawiają się na
przemian bądź prosto, bądź bantem, najbardziej
zewnętrzne sięgają wierzchołkami przed arkadę,
pozostałe gubią swe części górne poza arkadą.
Wyrastające nieco głębiej z łuków diagonalnych
kwiatony, wyginają się kabłąkowato i przez to
tym silniej akcentują objętość przestrzeni, w któ-
rą wniknęły. Grzebień baldachimu nie ogradza
przestrzeni wnętrza. Rozrastając się w całej głę-
bokości wnęki, łącząc plastycznie jej arkadowe
czoło z załamaniami dna jest ważnym czynni-
kiem konstytutywnym wnętrza, określa widomi e
jego przestrzenność na równi z. pomieszczonymi
niżej figurami.
To samo mniej więcej powiedzieć można o
grzebieniach, które koronują poszczególne kwa-
tery po wewnętrznej stronie drzwi tryptyku. Ana-
logiczne sploty diagonalnie kierowanych łuków,
analogiczne wyrastanie szczytów sterczyn przed
obramowanie, kabłąkowate wygięcia kwiatonów —
wszystko to wydobywa rzeczywistą głębię pola,
rozluźnia ją jakby i uaktywnia. I tutaj ornamen-
tyka bierze udział w konstytuowaniu przestrzeni
kwatery na równi z reliefem figuralnym.
Pasy ornamentalne kwater zewnętrznych ma-
ją charakter odrębny. Napięcia idą tam raczej po
powierzchni, przejawiają się w łukowatych lub
esowatych przegięciach sterczyn i pędów roślin-
nych, sploty wici utrzymują się w jednej płasz-
czyźnie. Zważywszy ogólny powierzchniowy cha-
rakter reliefu w kwaterach zewnętrznych, stwier-
dzić można, że i tam ornament jest czynnikiem
współlkonstytutywnym, a nie tylko rozgranicza-
jącym i dekoracyjnym.
W przestrzeniach określonych już do pewnego
stopnia przez zamykające je ramy, jak również
przez przynależny do nich ornament znalazły
miejsce rzeźbiarskobarwine przedstawienia tema-
towe. Pominąwszy wolno stojące figury zwień-
czenia, powiedzieć można, że obrazowanie prze-
prowadzone jest z całą konsekwencją środkami
rzeźby reliefowej.
Przez relief rozumiem w tym wypadku nie
tyle technikę rzeźbiarską, co odrębny rodzaj o-
39