DOI Artikel:
Porębski, Mieczysław: Tryptyk "Zaśnięcia Marii Panny" z kościoła Mariackiego w Krakowie: Struktura i obrazowanie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20543#0047
grzebieniem baldachimu uszeregowano postaci
apostołów, z których każda indywidualnie łamie
się i wstrząsa, wszystkie razem jednak stanowią
zgrupowanie sztywne, pedantycznie uporządko-
wane, nienaturalne. Całość figuralnego układu
mieści się w regularnym kwadracie, którego po-
łowę dolną zajmuje pierwszoplanowy szereg apo-
stołów, połowę górną — wyrastające powyżej fi-
gury boczne, załamująca ręce figura ze środka i
rozwinięta szerokim łukiem wizja niebiańska. Pio-
nowe osie figur szeregują się symetrycznie, cze-
mu towarzyszy konsekwentnie wyrównanie pozio1-
mów nie tylko przez izokefalię figur pierwszopla-
nowych, ale i przez odpowiednie rozłożenie fi-
gur pozostałych. Zaznaczające się w dyspozycji
głównych akcentów plastycznych kierunki sko-
śne przyporządkowują się diagonalom kwadra-
tu. Dośrodkowe ustawienie figur skrajnych za-
myka od dołu krąg, który od góry wytyczają roz-
łożone półkolem postaci aniołów. Ten sposób
kompozycyjnego uporządkowania nadaje przed-
stawieniu oderwaną regularność, zespala je z mo-
numentalną architoktoniiką wnęki w system wy-
rachowany i chłodny. W ramach abstrakcyjnego
porządku niepokój treści plastycznej, niepokój
sprężonej przestrzeni wnętrza, gnącej się orna-
mentyki, gwałtownie poruszonych postaci i za-
burzonych draperii zostaje jakby zatrzymany, ule-
ga umiejscowieniu i izolacji. Nie wyzwala się w
jakiejś totalnej barokowej dynamice, ale działa
podskórnym, otamowanym rytmem napięć lokal-
nych.
W takich okolicznościach formalnych przed-
stawiony w scenie środkowej dramat staje się
oderwanym dramatem postaw, dramatem idei.
Charakterystyka postaci idzie konsekwentnie po
tej linii. Czymże bowiem innym być może star-
cze kulenie się Piotra, młodzieńczy gest ucieczki
u Jana, dojrzała rezygnacja u apostoła podtrzy-
mującego umierającą, rozpacz figury z załama-
nymi rękoma i te wszystkie inne stany żalu, de-
terminacji, oczekiwania, wizjonerskiej żarliwości,
zamknięte w górze dalekim, przytłumionym jakby
akordem błogosławionego oddania i anielskiej
adoracji. Dziewczęco piękne oblicze Marii, głowy
apostołów wyraziście utypizowane, zawierające na
pewno więcej oderwanej ekspresji aniżeli Skon-
kretyzowanej indywidualności, dostrajają się do
ogólnego wydźwięku.
Zupełnie inne niż w scenie centralnej stosunki
panują w kwaterach skrzydeł. Przestrzeń rzeczy-
wista reliefów jest tam talk płytka, że nie mieś-
ciłby się w niej żaden kształt odwzorowany peł-
nobryłowo. Tematyka natomiast ma wszelkie ce-
AP = - J_
AF AD ÄE AQ ' Y2T
4. Hipotetyczna siatka konstrukcyjna kwater mariackie-
go retabulum
chy rozbudowanych sytuacji przestrzennych ze
zindywidualizowaną scenerią i bardzo niekiedy
skomplikowanymi relacjami wewnętrznymi. W
wyglądach kwater nastąpiło przeniesienie
stosunków pełnoprzestrzennych w powierzchnię
reliefu, modelowaną nader oszczędnie. Nastąpić
to mogło tylko za pośrednictwem optycznych wła-
ściwości pola. Sugestia przestrzeni jest dostępna
jedynie dla wzroku. Odpowiedniość materialna,
haptyczna ustępuje tutaj sposobom obrazowania
zbliżonym do tych, jakie są właściwe malarstwu.
Bliskość tę potęguje jeszcze bogata polichromia,
która różnicuje barwnie nie tylko partie wyodręb-
niane zarazem przez relief, ale wprowadza też
liczne szczegóły czysto malarskie, nie mające w
reliefie żadnego odpowiednika. W scenie central-
nej takiego widocznego zbliżenia do metod ma-
larskich nie było. Stosunki haptyczne odpowiada-
ły tam stosunkom trójwymiarowym, rozwiniętym
prawie normalnie, wyznaczała je rzeczywista wnę-
ka przestrzenna i zawarte w niej bryły, z nie-
znaczną tylko redukcją skali ku tyłowi. W relie-
fach kwarter redukcja jest jeszcze radykalniej-
sza. Figury wraz z całą scenerią wiążą się w
jedną spłaszczoną powierzchnię, która nie oddaje
stosunków trójwymiarowych wprost, ale ukazu-
je je w poddawanym przez relief obrazie optycz-
nym. Powstaje pytanie, w jaki sposób się to do-
konuje.
Metody odwzorowywania tematu trój-
wymiarowego w dwu wymiarach optycznego
obrazu mogą być różne.
Przede wszystkim wymienić należy metodę
rzutu centralnego. Traktuje ona obraz
optyczny jako jednolity widok wycinka przestrze-
43
apostołów, z których każda indywidualnie łamie
się i wstrząsa, wszystkie razem jednak stanowią
zgrupowanie sztywne, pedantycznie uporządko-
wane, nienaturalne. Całość figuralnego układu
mieści się w regularnym kwadracie, którego po-
łowę dolną zajmuje pierwszoplanowy szereg apo-
stołów, połowę górną — wyrastające powyżej fi-
gury boczne, załamująca ręce figura ze środka i
rozwinięta szerokim łukiem wizja niebiańska. Pio-
nowe osie figur szeregują się symetrycznie, cze-
mu towarzyszy konsekwentnie wyrównanie pozio1-
mów nie tylko przez izokefalię figur pierwszopla-
nowych, ale i przez odpowiednie rozłożenie fi-
gur pozostałych. Zaznaczające się w dyspozycji
głównych akcentów plastycznych kierunki sko-
śne przyporządkowują się diagonalom kwadra-
tu. Dośrodkowe ustawienie figur skrajnych za-
myka od dołu krąg, który od góry wytyczają roz-
łożone półkolem postaci aniołów. Ten sposób
kompozycyjnego uporządkowania nadaje przed-
stawieniu oderwaną regularność, zespala je z mo-
numentalną architoktoniiką wnęki w system wy-
rachowany i chłodny. W ramach abstrakcyjnego
porządku niepokój treści plastycznej, niepokój
sprężonej przestrzeni wnętrza, gnącej się orna-
mentyki, gwałtownie poruszonych postaci i za-
burzonych draperii zostaje jakby zatrzymany, ule-
ga umiejscowieniu i izolacji. Nie wyzwala się w
jakiejś totalnej barokowej dynamice, ale działa
podskórnym, otamowanym rytmem napięć lokal-
nych.
W takich okolicznościach formalnych przed-
stawiony w scenie środkowej dramat staje się
oderwanym dramatem postaw, dramatem idei.
Charakterystyka postaci idzie konsekwentnie po
tej linii. Czymże bowiem innym być może star-
cze kulenie się Piotra, młodzieńczy gest ucieczki
u Jana, dojrzała rezygnacja u apostoła podtrzy-
mującego umierającą, rozpacz figury z załama-
nymi rękoma i te wszystkie inne stany żalu, de-
terminacji, oczekiwania, wizjonerskiej żarliwości,
zamknięte w górze dalekim, przytłumionym jakby
akordem błogosławionego oddania i anielskiej
adoracji. Dziewczęco piękne oblicze Marii, głowy
apostołów wyraziście utypizowane, zawierające na
pewno więcej oderwanej ekspresji aniżeli Skon-
kretyzowanej indywidualności, dostrajają się do
ogólnego wydźwięku.
Zupełnie inne niż w scenie centralnej stosunki
panują w kwaterach skrzydeł. Przestrzeń rzeczy-
wista reliefów jest tam talk płytka, że nie mieś-
ciłby się w niej żaden kształt odwzorowany peł-
nobryłowo. Tematyka natomiast ma wszelkie ce-
AP = - J_
AF AD ÄE AQ ' Y2T
4. Hipotetyczna siatka konstrukcyjna kwater mariackie-
go retabulum
chy rozbudowanych sytuacji przestrzennych ze
zindywidualizowaną scenerią i bardzo niekiedy
skomplikowanymi relacjami wewnętrznymi. W
wyglądach kwater nastąpiło przeniesienie
stosunków pełnoprzestrzennych w powierzchnię
reliefu, modelowaną nader oszczędnie. Nastąpić
to mogło tylko za pośrednictwem optycznych wła-
ściwości pola. Sugestia przestrzeni jest dostępna
jedynie dla wzroku. Odpowiedniość materialna,
haptyczna ustępuje tutaj sposobom obrazowania
zbliżonym do tych, jakie są właściwe malarstwu.
Bliskość tę potęguje jeszcze bogata polichromia,
która różnicuje barwnie nie tylko partie wyodręb-
niane zarazem przez relief, ale wprowadza też
liczne szczegóły czysto malarskie, nie mające w
reliefie żadnego odpowiednika. W scenie central-
nej takiego widocznego zbliżenia do metod ma-
larskich nie było. Stosunki haptyczne odpowiada-
ły tam stosunkom trójwymiarowym, rozwiniętym
prawie normalnie, wyznaczała je rzeczywista wnę-
ka przestrzenna i zawarte w niej bryły, z nie-
znaczną tylko redukcją skali ku tyłowi. W relie-
fach kwarter redukcja jest jeszcze radykalniej-
sza. Figury wraz z całą scenerią wiążą się w
jedną spłaszczoną powierzchnię, która nie oddaje
stosunków trójwymiarowych wprost, ale ukazu-
je je w poddawanym przez relief obrazie optycz-
nym. Powstaje pytanie, w jaki sposób się to do-
konuje.
Metody odwzorowywania tematu trój-
wymiarowego w dwu wymiarach optycznego
obrazu mogą być różne.
Przede wszystkim wymienić należy metodę
rzutu centralnego. Traktuje ona obraz
optyczny jako jednolity widok wycinka przestrze-
43