DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0045
nina — ryc. 10), a szyję — z kilkoma wyjątka-
mi — zakrywa podwiiką. W typie I i częściowo
III ręce szeroko rozłożone i okryte opiekuńczym
płaszczem zajęte ma obejmowaniem czy ochra-
nianiem córek, i w kilku tylko wypadkach trzy-
ma atrybuty: berło (tryptyk warszawski — ryc.
14); kulę ((Spiska Kapituła — ryc. 9); miecz (Bą-
ków, Szadek — ryc. 11; Czernina ■—■ ryc. 10);
książkę (Gosprzydowa — ryc. 23). Natomiast ele-
mentem szczególnie ją wyróżniającym bywają ko-
rony, których brak jedynie w Bąkowiie i Czerni-
nie: często jest to tylko pojedyncza korona, spo-
radycznie „tiara” (Rudabanya?; Partizanska L’ub-
ća — ryc. 4; Lewocza), wielokrotnie siedem koron
występujących w różnych układach: triada z dwie-
ma parami bocznymi (malowidło augustiańskie —
ryc. 1; Sasova — ryc. 3; Grybów •— ryc. 6; Ka-
mionka Mała — ryc. 7; tryptyk warszawski —-
ryc. 14; Haczów — ryc. 13), pojedyncza korona z
dwiema triadami bocznymi (Moszczenica Niżna —
ryc. 16, Korzenna — ryc. 21), korony zakreślają-
ce półkole (Bzinov — Radaćov, obraz w Muzeum
Narodowym w Krakowie), czy na koniec korona
„siedmiokrotna” (Koszyce, Spiska Kapituła — ryc.
9; rzeźba spiska — ryc. 20; Paludzka).
Córki: w typie II środkowa, najczęściej sie-
dząca na kolanach matki, a w Spiskiej Kapitule
określana jako Caritas (ryc. 9), jest ewidentnie
najmniejsza, czyli najmłodsza. Czasem wprowa-
dzano dalsze zróżnicowanie: córka po lewej —
w Spiskiej Kapitule: Fides •—- bywa najwyższa,
po prawej — tamże: Spes — średnia (Szadek —
ryc. 11). W typie I, poza zwieńczeniem tryptyku
Sw. Trójcy, gdzie córka z prawej jest największa
(ryc. 5), nie różnią się wzrostem, podobnie jak
w większości przedstawień typu III, choć w tym
ostatnim sporadycznie różnicowano ich wiek (tryp-
tyk warszawski — ryc. 14; rzeźba spiska — ryc.
20; Maniowy — ryc. 22). Bywa jednak, że córka
środkowa góruje nad siostrami (kwatera Jana
Wielkiego — ryc. 15; Moszczenica Niżna — ryc.
16; kwatera warszawska — ryc. 17). Wszystkie
ubrane są w różnobarwne, bez przestrzegania
„własnych” kolorów suknie46, szyte z coraz bo-
gatszych materiałów i o coraz modniejszym kro-
ju, co czytelne jest zwłaszcza od 2. połowy w.
XV; w tym czasie zdobią rozpuszczone i utrefio-
ne włosy turbanami, przepaskami czy toczenica-
mi z pereł. Niemal zawsze noszą na głowach po-
jedyncze korony, od schyłku w. XV niekiedy za-
nikające (kwatera warszawska — ryc. 17; Czerni-
Braune u. W i e s e, l.c., odczytując temat kwa-
tery poliptyku w Czerninie jako przedstawienie Filozo-
fii z córkami, dostrzegli „znaczące” kolory ich sukien,
na — ryc. 10; Korzenna — ryc. 11), a „tiary” na
kwaterze z Partizanskiej L’ubćy są ewidentnym,
„zawinionym” przez malarza zniekształceniem i-
konografłczmym.
Podkreślano już wyżej „wymienność” ich a-
trybutów, która po części może być związana ze
zmianą kolejności córek, do czego wrócę w koń-
cowej partii artykułu. Siedząca bądź stojąca po
lewej (od widza) najczęściej trzyma piec, następ-
nie ruszt lub miecz, po prawej: ruszt lub miecz.
Córka środkowa, która — jak się wydaje — bez
względu na typ przedstawienia i zachodzące w
nim przekształcenia zawsze identyczna jest z Ca-
ritas, dzierży piec, miecz, książkę, wyjątkowo
ruszt (ryc. 22, 23). Jeśli wspólnym wszystkim cór-
kom atrybutem jest miecz — kilkakrotnie poja-
wiają się banderole z imionami (Szadek — ryc.
11; Spiska Kapituła — ryc. 9; Koszyce) lub atry-
but dodatkowy Caritas: róża (kwatera Jana Wiel-
kiego — ryc. 15; Moszczenica Niżna — ryc. 16).
Ręce córek, zajęte zazwyczaj dźwiganiem atry-
butów, ukazywaniem banderol czy podtrzymywa-
niem sukien, wykonują czasem gesty „znaczące”.
W kilku wypadkach pozbawiona atrybutu Caritas
niemal ostentacyjnie składa ręce jakby to one
lub ich gest stanowiły jej znak rozpoznawczy
(malowidło augustiańskie — ryc. 1; Sasova —
ryc. 3; Paritizanslka L’ubóa — ryc. 4; zwieńczenie
tryptyku św. Trójcy — ryc. 5). Bywa, że wszy-
stkie trzymają ręce złożone (rzeźba w Krośnie —
ryc. 8), choć i w takich wypadkach starano się
rozróżnić córki dodaniem banderol (Haczów —
ryc. 13). Ponadto w Sasovej i Partizanskiej L’ubćy
córka siedząca po prawej kładzie dłoń na piersi,
a w Kamionce Małej gest ten wykonuje córka sie-
dząca po lewej (atrybutem wszystkich jest lub
zapewne był ruszt).
*
* *
Zachowane na terenie Małopolski historycznej,
Ziemi Przemyskiej i Królestwa Węgier, głównie
na nastawach ołtarzowych, przedstawienia św. Zo-
fii z córkami są oczywistym dowodem istnienia
jej kultu, a równocześnie wynikiem dedykowa-
nia Zofii — jako jedynej, głównej bądź jednej z
wielu świętych patronów — ołtarzy, kaplic czy
kościołów. Równocześnie precyzują kto kryje się
pod często lapidarnym, występującym w źródłach
określeniem Sancta Sophia (Zophia). Cierpliwe-
identyfikując córkę po lewej ze Spes (suknia zielona),
pośrodku z Fides (niebieska), po prawej z Caritas (bia-
ła).
41
mi — zakrywa podwiiką. W typie I i częściowo
III ręce szeroko rozłożone i okryte opiekuńczym
płaszczem zajęte ma obejmowaniem czy ochra-
nianiem córek, i w kilku tylko wypadkach trzy-
ma atrybuty: berło (tryptyk warszawski — ryc.
14); kulę ((Spiska Kapituła — ryc. 9); miecz (Bą-
ków, Szadek — ryc. 11; Czernina ■—■ ryc. 10);
książkę (Gosprzydowa — ryc. 23). Natomiast ele-
mentem szczególnie ją wyróżniającym bywają ko-
rony, których brak jedynie w Bąkowiie i Czerni-
nie: często jest to tylko pojedyncza korona, spo-
radycznie „tiara” (Rudabanya?; Partizanska L’ub-
ća — ryc. 4; Lewocza), wielokrotnie siedem koron
występujących w różnych układach: triada z dwie-
ma parami bocznymi (malowidło augustiańskie —
ryc. 1; Sasova — ryc. 3; Grybów •— ryc. 6; Ka-
mionka Mała — ryc. 7; tryptyk warszawski —-
ryc. 14; Haczów — ryc. 13), pojedyncza korona z
dwiema triadami bocznymi (Moszczenica Niżna —
ryc. 16, Korzenna — ryc. 21), korony zakreślają-
ce półkole (Bzinov — Radaćov, obraz w Muzeum
Narodowym w Krakowie), czy na koniec korona
„siedmiokrotna” (Koszyce, Spiska Kapituła — ryc.
9; rzeźba spiska — ryc. 20; Paludzka).
Córki: w typie II środkowa, najczęściej sie-
dząca na kolanach matki, a w Spiskiej Kapitule
określana jako Caritas (ryc. 9), jest ewidentnie
najmniejsza, czyli najmłodsza. Czasem wprowa-
dzano dalsze zróżnicowanie: córka po lewej —
w Spiskiej Kapitule: Fides •—- bywa najwyższa,
po prawej — tamże: Spes — średnia (Szadek —
ryc. 11). W typie I, poza zwieńczeniem tryptyku
Sw. Trójcy, gdzie córka z prawej jest największa
(ryc. 5), nie różnią się wzrostem, podobnie jak
w większości przedstawień typu III, choć w tym
ostatnim sporadycznie różnicowano ich wiek (tryp-
tyk warszawski — ryc. 14; rzeźba spiska — ryc.
20; Maniowy — ryc. 22). Bywa jednak, że córka
środkowa góruje nad siostrami (kwatera Jana
Wielkiego — ryc. 15; Moszczenica Niżna — ryc.
16; kwatera warszawska — ryc. 17). Wszystkie
ubrane są w różnobarwne, bez przestrzegania
„własnych” kolorów suknie46, szyte z coraz bo-
gatszych materiałów i o coraz modniejszym kro-
ju, co czytelne jest zwłaszcza od 2. połowy w.
XV; w tym czasie zdobią rozpuszczone i utrefio-
ne włosy turbanami, przepaskami czy toczenica-
mi z pereł. Niemal zawsze noszą na głowach po-
jedyncze korony, od schyłku w. XV niekiedy za-
nikające (kwatera warszawska — ryc. 17; Czerni-
Braune u. W i e s e, l.c., odczytując temat kwa-
tery poliptyku w Czerninie jako przedstawienie Filozo-
fii z córkami, dostrzegli „znaczące” kolory ich sukien,
na — ryc. 10; Korzenna — ryc. 11), a „tiary” na
kwaterze z Partizanskiej L’ubćy są ewidentnym,
„zawinionym” przez malarza zniekształceniem i-
konografłczmym.
Podkreślano już wyżej „wymienność” ich a-
trybutów, która po części może być związana ze
zmianą kolejności córek, do czego wrócę w koń-
cowej partii artykułu. Siedząca bądź stojąca po
lewej (od widza) najczęściej trzyma piec, następ-
nie ruszt lub miecz, po prawej: ruszt lub miecz.
Córka środkowa, która — jak się wydaje — bez
względu na typ przedstawienia i zachodzące w
nim przekształcenia zawsze identyczna jest z Ca-
ritas, dzierży piec, miecz, książkę, wyjątkowo
ruszt (ryc. 22, 23). Jeśli wspólnym wszystkim cór-
kom atrybutem jest miecz — kilkakrotnie poja-
wiają się banderole z imionami (Szadek — ryc.
11; Spiska Kapituła — ryc. 9; Koszyce) lub atry-
but dodatkowy Caritas: róża (kwatera Jana Wiel-
kiego — ryc. 15; Moszczenica Niżna — ryc. 16).
Ręce córek, zajęte zazwyczaj dźwiganiem atry-
butów, ukazywaniem banderol czy podtrzymywa-
niem sukien, wykonują czasem gesty „znaczące”.
W kilku wypadkach pozbawiona atrybutu Caritas
niemal ostentacyjnie składa ręce jakby to one
lub ich gest stanowiły jej znak rozpoznawczy
(malowidło augustiańskie — ryc. 1; Sasova —
ryc. 3; Paritizanslka L’ubóa — ryc. 4; zwieńczenie
tryptyku św. Trójcy — ryc. 5). Bywa, że wszy-
stkie trzymają ręce złożone (rzeźba w Krośnie —
ryc. 8), choć i w takich wypadkach starano się
rozróżnić córki dodaniem banderol (Haczów —
ryc. 13). Ponadto w Sasovej i Partizanskiej L’ubćy
córka siedząca po prawej kładzie dłoń na piersi,
a w Kamionce Małej gest ten wykonuje córka sie-
dząca po lewej (atrybutem wszystkich jest lub
zapewne był ruszt).
*
* *
Zachowane na terenie Małopolski historycznej,
Ziemi Przemyskiej i Królestwa Węgier, głównie
na nastawach ołtarzowych, przedstawienia św. Zo-
fii z córkami są oczywistym dowodem istnienia
jej kultu, a równocześnie wynikiem dedykowa-
nia Zofii — jako jedynej, głównej bądź jednej z
wielu świętych patronów — ołtarzy, kaplic czy
kościołów. Równocześnie precyzują kto kryje się
pod często lapidarnym, występującym w źródłach
określeniem Sancta Sophia (Zophia). Cierpliwe-
identyfikując córkę po lewej ze Spes (suknia zielona),
pośrodku z Fides (niebieska), po prawej z Caritas (bia-
ła).
41