DOI article:
Pokorska, Małgorzata: "Cibus oculorum": Uwagi o teorii dzieła sztuki w "Libri Carolini"
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20612#0019
tezami Soboru polemizują zarazem z leżącą u pod-
sbaiw tych tez koncepcją obrazu, która ukształto-
wała się jako ostateczny rezultat bizantyńskiej
teorii apologetycznej malarstwa sakralnego. War-
to zatem zastanowić się pokrótce nad treścią klu-
czowego dla problemu pojęcia obrazu (eikon, ima-
go) w obydwu tych doktrynach: w myśli teolo-
gów wschodnich i w rozważaniach Ksiąg Karoliń-
skich.
Dokonując doktrynalnego uzasadnienia kultu
wizerunków Ojcowie obradujący w Nicei posłu-
żyli się koncepcją imaginis wypracowaną w toku
długotrwałego, sięgającego jeszcze myśli starożyt-
nej', procesu spdrytuałizacjii ikony, przeniesienia
jej ze sfery materialnej do porządku duchowe-
go 12. Ustalenia Soboru stały się niejako oficjal-
nym uwieńczeniem istniejącej w bizantyńskiej a-
poloigii obrazów już od wieku VI tendencji do na-
dania sztuce sakralnej1 uzasadnienia absolutnego
przez przypisanie jej dziełom transcendentnego
związku z pozaziemskim pierwowzorem13. Dwa
główne źródła tej teorii: — teologia chrześcijań-
ska oraz metafizyka platońska i neoplatońska14
połączyły się w jeden nurt w systemie Pseudo-
-Dionizego Areopagity 15 (koniec wieku V), stwa-
rzając filozoficzną podstawę dla mistyki obrazu,
rozwiniętej w doktrynie ilkonodulów. Przejęta od
Plotyna, a przetworzona w myśl nauki chrześci-
jańskiej: przez Pseudo-Diondzego koncepcja hierar-
chii bytów pozwalała umysłowi ludzkiemu
wznieść się do kontemplacji rzeczywistości ducho-
wej przez kontemplację rzeczywistości materialnej.
Na tej zasadzie została zbud'Owama; zawarta w for-
mule „per visifoilia ad invfeibilia" anagogdezna kon-
cepcja ikony, pojmująca obraz jako zmysłowo po-
strzegalny symbol „prawdziwego światła", pośre-
dniczący pomiędzy wiernym a Bogiem 16. Dopeł-
niająca hierarchię kosmiczną zasada emanacji, w
myśl której promieniowanie boskiej energii zstę-
puje w świat kształtów widzialnych, pozwoliła z
kolei rozwinąć tezę o uczestnictwie wizerunku w
iświętej istocie jego pierwowzoru. W tym ostat-
nim wypadku, niezależnie od osoby wiernego, o-
braz zyskiwał uzasadnienie absolutnie oparte na
uniwersalnym porządku rzeczy.
Długotrwały proces spirytualizae ji obrazu zao-
wocował najpełniej w pismach dwóch czołowych
apologetów ikon — św. Jana z Damaszku (około
700—749) i Św. Teodora ze Studiom (759—826).
Pseudodionizyjski model hierarchicznej struktury
wszechświata został w doktrynie Jana zinterpre-
towany jako ciąg prototypów i obrazów, w któ-
rym wyższe stopnie bytu mają swoje odipowied-
nifci-obrazy na szczeblach niższych W tym sy-
stemie, w którym widzialne i dotykalne jest od-
biciem absolutu, tworzone przez malarza ikony
zyskują godność prawdziwych wizerunków Chry-
stusa i świętych, odciśniętych w materii, ale prze-
nikniętych świętością pierwowzoru. Stają się miej-
scem objawienia Boga, osiągają wymiar teofani-
czny. Doniosłą rolę odgrywa w tej doktrynie mi-
sterium Wcielenia, stanowiące naczelny argument
cijański spirytualizm i obawę przed idololatrią (św. Hie-
ronim, Tertulian, syno.d w Elwirze), z drugiej zaś — kul-
tem malowideł sakralnych, którego apogeum przypadło
w Bizancjum na koniec wieku VI i wiek VII. Zdaniem
Ernsta Kitzingera (The Cult oj Images in the Age be-
jore Iconoclasm (Dumbarton Oaks Papers, VIII, 1954),
s. 83-150, tu s. 85 i n.) przejawy wzrastającego kultu
ikon zrodziły opozycję obrazotourczą, ta zaś z kolei przy-
czyniła się do pogłębienia i usystematyzowania teorety-
cznej apologii wizerunków.
12 G. Ladner, The Concept oj the Image in the
Greek, Fathers and the Byzantine Iconoclastic Contro-
versy (Dumbarton Oaks Papers, VII, 1953), s. 3-34, tu
s. 5.
13 Kitzinger, o.a, s. 136. O stosunku ikony do
prototypu piszą: A. Różyck a-B r y z e k, Pojęcie ory-
ginału i kopii w malarstwie bizantyńskim [w:] Oryginał,
replika, kopia. Materiały III seminarium metodologicz-
nego SHS, Radziejowice 26-27 IX 1968, Warszawa 1971,
s. 99-ail.l, tu zwłaszcza s. 100-105; J.-L. M arion, Le
prototype de l'image [w:] JVicie II..., s. 451-470; N.
Ozoline, La theologie de Vicóne, ibid., s. 403-420.
14 Ladner (o.a, s. 5 i przyp. 12) przytaczając po-
gląd G. Florovsky'ego (Origen, Eusebius and the Iconocla-
stic Controversy (Chunch Hilstonry, XIX, 1960), s. 77-98)
zwraca uwagę na ambiwalentną rolę, jaką w sporze
o obrazy odegrała filozofia platońska, stanowiąca jedno
ze źródeł doktryny ikonodulów, zarazem zaś w swoich
elementach antyikonicznych podbudowująca teorię obra-
zoburców.
15 O roli filozofii Pseudo-Dionizego w ukształtowa-
niu apologii ikon piszą: Ladner, o.c, s. 13; tenże,
Origin and Signijicance oj the Byzantine Iconoclastic
Controversy (Medieval Studiels, II, 1940), s. 127-149, tu
s. 143; Kitzinger, o.c, s. 137 i n. Por. także Dzieła
św. Dionizjusza Areopagity, w tłum. E. Bułhaka, Kra-
ków 1932 (zwłaszcza O hierarchii niebiańskiej, s. 123-174).
16 „dizfejki malowanym podobiznom oglądamy odbiclie
jego [Boga] kształtu cielesnego, jego cudów i ludzkich
działań [...] I oglądając jego kształt cielesny, docieramy
myślą, jak tylko to jest możliwe, również do chwały
jego boskości. Ponieważ mamy podwójną naturę, będąc
złożeni z duszy i ciała, nie możemy dotrzeć do rzeczy
duchowych w oderwaniu od cielesnych. W ten sposób
przez kontemplację cielesną dochodzimy do kontemplacji
duchowej". Jan z Damaszku, De imaginibus, or.,
III, 12, tłum. W. Tatarkiewicz. Cyt. wg: Tatarkie-
wicz, o.c, s. 56.
17 Ladner, Origin and Signijicance..., s. 143.
15
sbaiw tych tez koncepcją obrazu, która ukształto-
wała się jako ostateczny rezultat bizantyńskiej
teorii apologetycznej malarstwa sakralnego. War-
to zatem zastanowić się pokrótce nad treścią klu-
czowego dla problemu pojęcia obrazu (eikon, ima-
go) w obydwu tych doktrynach: w myśli teolo-
gów wschodnich i w rozważaniach Ksiąg Karoliń-
skich.
Dokonując doktrynalnego uzasadnienia kultu
wizerunków Ojcowie obradujący w Nicei posłu-
żyli się koncepcją imaginis wypracowaną w toku
długotrwałego, sięgającego jeszcze myśli starożyt-
nej', procesu spdrytuałizacjii ikony, przeniesienia
jej ze sfery materialnej do porządku duchowe-
go 12. Ustalenia Soboru stały się niejako oficjal-
nym uwieńczeniem istniejącej w bizantyńskiej a-
poloigii obrazów już od wieku VI tendencji do na-
dania sztuce sakralnej1 uzasadnienia absolutnego
przez przypisanie jej dziełom transcendentnego
związku z pozaziemskim pierwowzorem13. Dwa
główne źródła tej teorii: — teologia chrześcijań-
ska oraz metafizyka platońska i neoplatońska14
połączyły się w jeden nurt w systemie Pseudo-
-Dionizego Areopagity 15 (koniec wieku V), stwa-
rzając filozoficzną podstawę dla mistyki obrazu,
rozwiniętej w doktrynie ilkonodulów. Przejęta od
Plotyna, a przetworzona w myśl nauki chrześci-
jańskiej: przez Pseudo-Diondzego koncepcja hierar-
chii bytów pozwalała umysłowi ludzkiemu
wznieść się do kontemplacji rzeczywistości ducho-
wej przez kontemplację rzeczywistości materialnej.
Na tej zasadzie została zbud'Owama; zawarta w for-
mule „per visifoilia ad invfeibilia" anagogdezna kon-
cepcja ikony, pojmująca obraz jako zmysłowo po-
strzegalny symbol „prawdziwego światła", pośre-
dniczący pomiędzy wiernym a Bogiem 16. Dopeł-
niająca hierarchię kosmiczną zasada emanacji, w
myśl której promieniowanie boskiej energii zstę-
puje w świat kształtów widzialnych, pozwoliła z
kolei rozwinąć tezę o uczestnictwie wizerunku w
iświętej istocie jego pierwowzoru. W tym ostat-
nim wypadku, niezależnie od osoby wiernego, o-
braz zyskiwał uzasadnienie absolutnie oparte na
uniwersalnym porządku rzeczy.
Długotrwały proces spirytualizae ji obrazu zao-
wocował najpełniej w pismach dwóch czołowych
apologetów ikon — św. Jana z Damaszku (około
700—749) i Św. Teodora ze Studiom (759—826).
Pseudodionizyjski model hierarchicznej struktury
wszechświata został w doktrynie Jana zinterpre-
towany jako ciąg prototypów i obrazów, w któ-
rym wyższe stopnie bytu mają swoje odipowied-
nifci-obrazy na szczeblach niższych W tym sy-
stemie, w którym widzialne i dotykalne jest od-
biciem absolutu, tworzone przez malarza ikony
zyskują godność prawdziwych wizerunków Chry-
stusa i świętych, odciśniętych w materii, ale prze-
nikniętych świętością pierwowzoru. Stają się miej-
scem objawienia Boga, osiągają wymiar teofani-
czny. Doniosłą rolę odgrywa w tej doktrynie mi-
sterium Wcielenia, stanowiące naczelny argument
cijański spirytualizm i obawę przed idololatrią (św. Hie-
ronim, Tertulian, syno.d w Elwirze), z drugiej zaś — kul-
tem malowideł sakralnych, którego apogeum przypadło
w Bizancjum na koniec wieku VI i wiek VII. Zdaniem
Ernsta Kitzingera (The Cult oj Images in the Age be-
jore Iconoclasm (Dumbarton Oaks Papers, VIII, 1954),
s. 83-150, tu s. 85 i n.) przejawy wzrastającego kultu
ikon zrodziły opozycję obrazotourczą, ta zaś z kolei przy-
czyniła się do pogłębienia i usystematyzowania teorety-
cznej apologii wizerunków.
12 G. Ladner, The Concept oj the Image in the
Greek, Fathers and the Byzantine Iconoclastic Contro-
versy (Dumbarton Oaks Papers, VII, 1953), s. 3-34, tu
s. 5.
13 Kitzinger, o.a, s. 136. O stosunku ikony do
prototypu piszą: A. Różyck a-B r y z e k, Pojęcie ory-
ginału i kopii w malarstwie bizantyńskim [w:] Oryginał,
replika, kopia. Materiały III seminarium metodologicz-
nego SHS, Radziejowice 26-27 IX 1968, Warszawa 1971,
s. 99-ail.l, tu zwłaszcza s. 100-105; J.-L. M arion, Le
prototype de l'image [w:] JVicie II..., s. 451-470; N.
Ozoline, La theologie de Vicóne, ibid., s. 403-420.
14 Ladner (o.a, s. 5 i przyp. 12) przytaczając po-
gląd G. Florovsky'ego (Origen, Eusebius and the Iconocla-
stic Controversy (Chunch Hilstonry, XIX, 1960), s. 77-98)
zwraca uwagę na ambiwalentną rolę, jaką w sporze
o obrazy odegrała filozofia platońska, stanowiąca jedno
ze źródeł doktryny ikonodulów, zarazem zaś w swoich
elementach antyikonicznych podbudowująca teorię obra-
zoburców.
15 O roli filozofii Pseudo-Dionizego w ukształtowa-
niu apologii ikon piszą: Ladner, o.c, s. 13; tenże,
Origin and Signijicance oj the Byzantine Iconoclastic
Controversy (Medieval Studiels, II, 1940), s. 127-149, tu
s. 143; Kitzinger, o.c, s. 137 i n. Por. także Dzieła
św. Dionizjusza Areopagity, w tłum. E. Bułhaka, Kra-
ków 1932 (zwłaszcza O hierarchii niebiańskiej, s. 123-174).
16 „dizfejki malowanym podobiznom oglądamy odbiclie
jego [Boga] kształtu cielesnego, jego cudów i ludzkich
działań [...] I oglądając jego kształt cielesny, docieramy
myślą, jak tylko to jest możliwe, również do chwały
jego boskości. Ponieważ mamy podwójną naturę, będąc
złożeni z duszy i ciała, nie możemy dotrzeć do rzeczy
duchowych w oderwaniu od cielesnych. W ten sposób
przez kontemplację cielesną dochodzimy do kontemplacji
duchowej". Jan z Damaszku, De imaginibus, or.,
III, 12, tłum. W. Tatarkiewicz. Cyt. wg: Tatarkie-
wicz, o.c, s. 56.
17 Ladner, Origin and Signijicance..., s. 143.
15