DOI Heft:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI Artikel:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0054
łych kompozycji charakterystyczne motywy i po-
szukać dla nich analogicznych, tłumaczących ich
ikonografię, rozwiązań.
Na ścianie południowej, w przęśle pierwszym
od zachodu, widzimy sędziego w loggii (ryc. 22),
zwracającego się do grupy przyjmujących jego
zlecenia mężczyzn. Wskazują na to gesty rąk
(ryc. 16). Jeden z mężczyzn jest żołnierzem. Za
nimi zawieszona jest za nogi postać, nadto bi-
czowana (ryc. 17). Otóż wśród wielu wieszanych
i biczowanych męczennic tylko w ilustracjach
żywotu św. Doroty odnaleźć można przedstawie-
nie zawieszenia do góry nogami18.
Święta nauczająca w zaciszu komnaty dwie
postacie z wieńcami kwiatów na głowach (ryc.
15) — to może św. Cecylia 19. Przedstawienie to
da się wytłumaczyć tekstem Jakuba de Voragi-
ne, który, odwołując się do św. Ambrożego, na-
pisał: „dziewica wyrzekła się świata i łoża mał-
żeńskiego, jak o tym świadczy zdobyta przez nią
wiara Waleriana i Tyburcjusza, których Ty, Pa-
nie, przez ręce anioła uwieńczyłeś wonnymi
kwiatami” 20.
W kolejnym polu zobrazowano władcę (ko-
ronowanego), zasiadającego na tronie (ryc. 23).
Towarzyszy mu dworzanin z mieczem. Tronu-
jący władca skierowuje ku świętej niewieście
sędziowską laskę. Gest jej rąk określa poddanie
się wyrokowi (ryc. 14). Przyprowadza ją inna
niewiasta21. Uniesiona ręka świadczy o wypo-
wiadaniu przez nią jakiejś kwestii. Na skraju
kompozycji zachowały się dwie męskie twarze,
które określić można jako ludzi niskiego stanu
lub ludzi złych. Kompozycję niepołomicką moż-
na by hipotetycznie próbować łączyć ze św. Mał-
gorzatą. Wiadomo z tekstów, że opuściła ona
dom i żyła wśród ludzi prostych, m. in. chrześci-
jańskich służących. Zauważona przez prefekta
Antiochii, Olibariusa, odmówiła zamążpójścia, za
co skazano ją na wymyślne męki. W więzieniu
prześladował ją szatan w postaci smoka. Osta-
Saints in Italian Art, I: Iconography of the Saints in
Tuscan Painting, Florence 1952; II: Iconography of the
Saints in Central and South Italian Schools of Painting,
Florence 1965; III: Iconography of the Saints in the
Painting of North East Italy, Florence 1978; IV: Icono-
graphy of the Saints in the Painting of North West
Italy, Firenze 1985.
18 Bolzano, kościół parafialny Wniebowzięcia Panny
Marii (dziś katedra), malowidła datowane ok. 1400;
K a f t a 1 —B i so gni, o. c., III, s. 267—270, il. 322.
Wcześniejsze (z poł. XIV w.) cykle, niestety w zna-
cznym stopniu zniszczone, znajdują się w Weronie,
w kościołach S. Zeno i S. Fermo.
19 Por. C a s t e 11 i, o. c., s. 29.
20 J. de V o r a g i n e, Złota Legenda, Warszawa
1983 (wyd. 2), s. 504.
tecznie została ścięta. W Niepołomicach ukaza-
no by moment wydawania wyroku, poddanie się
dziewicy temu orzeczeniu. Jej końcem będzie
ścięcie — świadczy o tym miecz trzymany przez
dworzanina. Jest to jednak interpretacja hipote-
tyczna. Wiele męczennic — obywatelek rzymskich
zostało ściętych. Braknie nadto smoka, najbar-
dziej popularnego atrybutu tej świętej 22.
Niełatwo również określić przedstawienie na-
malowane na wąskiej ścianie tarczowej przęsła
wschodniego (ryc. 12, 13). Dziewica zanurzona
jest w kotle podgrzewanym nad ogniskiem.
Wrząca ciecz nie czyni jej krzywdy. Patrzy spo-
kojnie, ręce ma złożone jak do modlitwy. Po pra-
wej stronie stoi grupa żołnierzy o stylizowanych
na rzymskie zbrojach. Dwóch stojących najbliżej
męczennicy zadziera głowy, patrząc ku górze,
gdzie na balkonowej loggii zasiada mężczyzna.
Żołnierze jakby porozumiewają się z nim lub
może dostrzegają jakieś nadprzyrodzone zjawi-
sko. Stopień zniszczenia tej części kompozycji
uniemożliwia jednoznaczną rekonstrukcję. Pod-
czas gdy pierwszy z żołnierzy rozkłada bezrad-
nie ręce, co zapewne odnosi się do cudu niety-
kalności dziewicy w kotle z wrzącą cieczą, żoł-
nierz po prawej godzi w nią mieczem. Ten szcze-
gół występuje na Ołtarzu św. Cecylii we Flo-
rencji. Tam również ukazano nauczanie przez
świętą dwóch mężczyzn w komnacie i skazanie
jej przez zasiadającego na tronie możnowładcę.
Stąd zapewne wzięło się powszechne określanie
malowideł niepołomickich jako ilustracji żywota
św. Cecylii. Nie występuje tu jednak motyw za-
wieszania do góry nogami podczas biczowania,
jak również motyw wychodzenia ze związanymi
rękoma z ufortyfikowanego budynku (miasta?) 23.
Wśród licznych męczennic24 wrzucanych do
kotła była także św. Łucja. Zaufawszy Bogu, do
którego się odwołała, weszła do rozgrzanego ko-
tła, ale wrząca ciecz nie sprawiła jej cierpienia.
Dlatego przebito ją mieczem25. Przypuszczalnie
21 Na dawnych zdjęciach widoczne były trzy nie-
wiasty z nimbami. Po zdjęciu przemalowań pozostała
tylko jedna niewiasta z nimbem i jedna bez, nadto dwie
głowy męskie na skraju grupy.
22 Turino Vanni namalował około roku 1400 obraz
św. Małgorzaty (Pinakoteka Watykańska, nr inw. 40007).
Po bokach wizerunku świętej umieszczono sceny nau-
czania przez nią ludzi prostych, dalej skazanie, więzie-
nie, biczowanie i ścięcie świętej. Wiadomo nadto, że
święta była wrzucona do kotła, a szatan dręczył ją
w więzieniu.
23 K a f t a 1 — B i s o g n i, o. c., I, s. 258, il. 291—293;
II, s. 277, il. 304; IV, s. 277—278.
24 Snieżyńsk a-S t o 1 o t, o. c., s. 64, przyp. 3.
25 Vollstandiges Heiligen-Lexikon, Augsburg 1859,
III, s. 883.
50
szukać dla nich analogicznych, tłumaczących ich
ikonografię, rozwiązań.
Na ścianie południowej, w przęśle pierwszym
od zachodu, widzimy sędziego w loggii (ryc. 22),
zwracającego się do grupy przyjmujących jego
zlecenia mężczyzn. Wskazują na to gesty rąk
(ryc. 16). Jeden z mężczyzn jest żołnierzem. Za
nimi zawieszona jest za nogi postać, nadto bi-
czowana (ryc. 17). Otóż wśród wielu wieszanych
i biczowanych męczennic tylko w ilustracjach
żywotu św. Doroty odnaleźć można przedstawie-
nie zawieszenia do góry nogami18.
Święta nauczająca w zaciszu komnaty dwie
postacie z wieńcami kwiatów na głowach (ryc.
15) — to może św. Cecylia 19. Przedstawienie to
da się wytłumaczyć tekstem Jakuba de Voragi-
ne, który, odwołując się do św. Ambrożego, na-
pisał: „dziewica wyrzekła się świata i łoża mał-
żeńskiego, jak o tym świadczy zdobyta przez nią
wiara Waleriana i Tyburcjusza, których Ty, Pa-
nie, przez ręce anioła uwieńczyłeś wonnymi
kwiatami” 20.
W kolejnym polu zobrazowano władcę (ko-
ronowanego), zasiadającego na tronie (ryc. 23).
Towarzyszy mu dworzanin z mieczem. Tronu-
jący władca skierowuje ku świętej niewieście
sędziowską laskę. Gest jej rąk określa poddanie
się wyrokowi (ryc. 14). Przyprowadza ją inna
niewiasta21. Uniesiona ręka świadczy o wypo-
wiadaniu przez nią jakiejś kwestii. Na skraju
kompozycji zachowały się dwie męskie twarze,
które określić można jako ludzi niskiego stanu
lub ludzi złych. Kompozycję niepołomicką moż-
na by hipotetycznie próbować łączyć ze św. Mał-
gorzatą. Wiadomo z tekstów, że opuściła ona
dom i żyła wśród ludzi prostych, m. in. chrześci-
jańskich służących. Zauważona przez prefekta
Antiochii, Olibariusa, odmówiła zamążpójścia, za
co skazano ją na wymyślne męki. W więzieniu
prześladował ją szatan w postaci smoka. Osta-
Saints in Italian Art, I: Iconography of the Saints in
Tuscan Painting, Florence 1952; II: Iconography of the
Saints in Central and South Italian Schools of Painting,
Florence 1965; III: Iconography of the Saints in the
Painting of North East Italy, Florence 1978; IV: Icono-
graphy of the Saints in the Painting of North West
Italy, Firenze 1985.
18 Bolzano, kościół parafialny Wniebowzięcia Panny
Marii (dziś katedra), malowidła datowane ok. 1400;
K a f t a 1 —B i so gni, o. c., III, s. 267—270, il. 322.
Wcześniejsze (z poł. XIV w.) cykle, niestety w zna-
cznym stopniu zniszczone, znajdują się w Weronie,
w kościołach S. Zeno i S. Fermo.
19 Por. C a s t e 11 i, o. c., s. 29.
20 J. de V o r a g i n e, Złota Legenda, Warszawa
1983 (wyd. 2), s. 504.
tecznie została ścięta. W Niepołomicach ukaza-
no by moment wydawania wyroku, poddanie się
dziewicy temu orzeczeniu. Jej końcem będzie
ścięcie — świadczy o tym miecz trzymany przez
dworzanina. Jest to jednak interpretacja hipote-
tyczna. Wiele męczennic — obywatelek rzymskich
zostało ściętych. Braknie nadto smoka, najbar-
dziej popularnego atrybutu tej świętej 22.
Niełatwo również określić przedstawienie na-
malowane na wąskiej ścianie tarczowej przęsła
wschodniego (ryc. 12, 13). Dziewica zanurzona
jest w kotle podgrzewanym nad ogniskiem.
Wrząca ciecz nie czyni jej krzywdy. Patrzy spo-
kojnie, ręce ma złożone jak do modlitwy. Po pra-
wej stronie stoi grupa żołnierzy o stylizowanych
na rzymskie zbrojach. Dwóch stojących najbliżej
męczennicy zadziera głowy, patrząc ku górze,
gdzie na balkonowej loggii zasiada mężczyzna.
Żołnierze jakby porozumiewają się z nim lub
może dostrzegają jakieś nadprzyrodzone zjawi-
sko. Stopień zniszczenia tej części kompozycji
uniemożliwia jednoznaczną rekonstrukcję. Pod-
czas gdy pierwszy z żołnierzy rozkłada bezrad-
nie ręce, co zapewne odnosi się do cudu niety-
kalności dziewicy w kotle z wrzącą cieczą, żoł-
nierz po prawej godzi w nią mieczem. Ten szcze-
gół występuje na Ołtarzu św. Cecylii we Flo-
rencji. Tam również ukazano nauczanie przez
świętą dwóch mężczyzn w komnacie i skazanie
jej przez zasiadającego na tronie możnowładcę.
Stąd zapewne wzięło się powszechne określanie
malowideł niepołomickich jako ilustracji żywota
św. Cecylii. Nie występuje tu jednak motyw za-
wieszania do góry nogami podczas biczowania,
jak również motyw wychodzenia ze związanymi
rękoma z ufortyfikowanego budynku (miasta?) 23.
Wśród licznych męczennic24 wrzucanych do
kotła była także św. Łucja. Zaufawszy Bogu, do
którego się odwołała, weszła do rozgrzanego ko-
tła, ale wrząca ciecz nie sprawiła jej cierpienia.
Dlatego przebito ją mieczem25. Przypuszczalnie
21 Na dawnych zdjęciach widoczne były trzy nie-
wiasty z nimbami. Po zdjęciu przemalowań pozostała
tylko jedna niewiasta z nimbem i jedna bez, nadto dwie
głowy męskie na skraju grupy.
22 Turino Vanni namalował około roku 1400 obraz
św. Małgorzaty (Pinakoteka Watykańska, nr inw. 40007).
Po bokach wizerunku świętej umieszczono sceny nau-
czania przez nią ludzi prostych, dalej skazanie, więzie-
nie, biczowanie i ścięcie świętej. Wiadomo nadto, że
święta była wrzucona do kotła, a szatan dręczył ją
w więzieniu.
23 K a f t a 1 — B i s o g n i, o. c., I, s. 258, il. 291—293;
II, s. 277, il. 304; IV, s. 277—278.
24 Snieżyńsk a-S t o 1 o t, o. c., s. 64, przyp. 3.
25 Vollstandiges Heiligen-Lexikon, Augsburg 1859,
III, s. 883.
50