DOI Heft:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI Artikel:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0058
dobne. Dokonując wyboru zamierzano, jak są-
dzę, przede wszystkim wskazać na cnoty godne
naśladowania30. Lekturę obrazowego opowiada-
nia wypada rozpocząć od strony zachodniej.
Ukazano tam cnotę Wiary. Na ścianie południo-
wej (od zachodu) kolejno —- męstwo sądzonej
dziewczyny (ryc. 14), dalej miłość, dzięki której
święta przywiodła do wiary swojego narzeczo-
nego i brata (ryc. 15). Wieńce kwiatów, tak czę-
ste na głowach młodzieży w przedstawieniach
ogrodów miłości w XIV wieku, odniesiono w
Niepołomicach do miłości najbardziej idealnej.
Święta i jej narzeczony zrezygnowali z małżeń-
stwa, oddali się Chrystusowi, który obdarzył ich
palmą męczeństwa. Kolejne przedstawienie to
sąd nad dziewczyną, zgodnie z ewangeliczną za-
powiedzią (ryc. 16). Konsekwencją wyroku jest
męczeństwo, które w Niepołomicach zobrazowa-
no na ścianie wschodniej (ryc. 12). Żołnierz
godzi mieczem w dziewczynę. Zarazem jednak
przedstawiono tam cnotę Nadziei. Przyszła mę-
czennica wstąpiła do gorącego kotła w nadziei,
że Bóg ustrzeże ją od cierpienia fizycznego, co
rzeczywiście się stało. Wskazuje na to gest świę-
tej, jak również gesty przyglądających się żoł-
nierzy.
Tak więc poprzez konkretne sceny z legend
świętych wyobrażone zostały cnoty Wiary, Na-
dziei i Miłości. Równocześnie wzbogacono pro-
gram o przedstawienia Męstwa, Mądrości, Po-
bożności. Wszystkie te egzempla wybrano z naj-
starszych dziejów Kościoła. Archetypy niektó-
rych przedstawień wywodzą się z cyklów chry-
stologicznych, np. wymienione już Strącenie
bożka (znane z Ucieczki do Egiptu), scena są-
dzenia przez możnych tego świata (upozowanie
dziewicy i gest jej rąk •—- znane z przedstawie-
nia Chrystusa skazywanego na śmierć przez Pi-
łata). Z kolei motyw zawieszenia do góry noga-
mi przypomina śmierć św. Piotra, a umieszcze-
nie w kotle odpowiada pasji św. Jana Ewange-
listy. Te podobieństwa mogły wynikać z przy-
zwyczajeń artysty, mogły być jednak również
stymulowane świadomą chęcią wywołania sto-
sownych skojarzeń u wiernych. Żywot każdego
30 Przedstawianej identyfikacji scen nie uważam za
ostateczną, być może zweryfikują ją dalsze badania.
Nie wykluczam znalezienia pośród bardzo wielu śred-
niowiecznych żywotów świętych innego tekstu, za któ-
rego ilustrację mogłyby być uznane malowidła niepoło-
mickie. Istotniejsze jest dla mnie podjęcie próby okre-
ślenia, czego miały one nauczać, poza warstwą
anegdotyczną.
31 Sesto al Reghna, katedra, malowidło z XIV w.
przypisywane szkole z Rimini (ujęcie w półfigurze, rę-
człowieka, a zwłaszcza świętego winien naślado-
wać Chrystusa na ziemi. W tym kontekście na
uwagę zasługuje wizerunek matrony umieszczo-
nej, w pozie orantki, nad portalem. Do cyklów
dziewic dołączano we Włoszech w XIV wieku
również starożytne święte matrony. Np. św.
Marcelina czczona była w kościele S. Ambrogio
w Mediolanie i przedstawiana w malarstwie
Włoch Północnych tego czasu31. Gest matrony
oznaczałby tu trwanie w modlitwie. Wizerunek,
umieszczony naprzeciw ołtarza, nad wejściem,
adresowany był wyraźnie do ,,użytkowników’7
oratorium. Wszak wnętrze to stworzono dla
trwania w adoracji, której moc — w walce z
szatanem —- zobrazowana została na ścianie za-
chodniej. Obraz bożka pogańskiego zamieniono
tam jednoznacznie na wizerunek kosmatego
diabła.
Skala przestrzeni wnętrza i nietypowy pro-
gram dekoracji wskazują, że zbudowano tu ora-
torium prywatne. „Kobiecy” program zdaje się
uzasadniać przekonanie, że „użytkowniczką” by-
ła niewiasta. Chwała niebios ukazana została w
niewieścich wymiarach. Podobnie egzempla cnót
przedstawiono poprzez zdarzenia z życia kobiet.
Były to męczenniczki z pierwszych, heroicznych
wieków chrześcijaństwa. Miały swoje miejsca
kultu w Italii, gdzie wyobrażano je na ścianach
kościołów, na retabulach ołtarzowych, w ręko-
pisach iluminowanych. W Polsce od połowy XIV
wieku spotkać można towarzyszące Pannie Marii
zobrazowania czterech świętych dziewic: Barba-
ry, Doroty, Katarzyny i Małgorzaty. Mniej wię-
cej w latach sześćdziesiątych tegoż stulecia na-
malowano w Małopolsce naiwny i pełen fanta-
styki cykl ilustracji legendy św. Małgorzaty32.
Dla Niepołomic nie ma jednak paralel treścio-
wych w znanej nam plastyce Królestwa Pol-
skiego.
Większość autorów zajmujących się malo-
widłami niepołomickimi wyrażała przekonanie,
że inicjatorką ich powstania była Elżbieta Ło-
kietkówma. Ostatecznie przesądziły to prace
Śnieżyńskiej-Stolotowej 33. Żona Karola Roberta
przebywała w Neapolu, jak również w Rzymie,
ce złożone); Florencja, Kunsthistorisches Institut, foto-
teka [dalej: KIF], nr neg. 49919. Święta była także
przedstawiana z lilią i książką w ręce, zob. K a f t a 1,
o. c., passim.
32 M. Kornecki, H. Małkiewiczówna, Ma-
łopolska [w:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, red.
A. K a r ł o w s k a-K a m z o w a, Poznań 1934, s. 42,
205, il. 15.
33 Śnieżyńsk a-S t o 1 o t, o. c., s. 68—69.
54
dzę, przede wszystkim wskazać na cnoty godne
naśladowania30. Lekturę obrazowego opowiada-
nia wypada rozpocząć od strony zachodniej.
Ukazano tam cnotę Wiary. Na ścianie południo-
wej (od zachodu) kolejno —- męstwo sądzonej
dziewczyny (ryc. 14), dalej miłość, dzięki której
święta przywiodła do wiary swojego narzeczo-
nego i brata (ryc. 15). Wieńce kwiatów, tak czę-
ste na głowach młodzieży w przedstawieniach
ogrodów miłości w XIV wieku, odniesiono w
Niepołomicach do miłości najbardziej idealnej.
Święta i jej narzeczony zrezygnowali z małżeń-
stwa, oddali się Chrystusowi, który obdarzył ich
palmą męczeństwa. Kolejne przedstawienie to
sąd nad dziewczyną, zgodnie z ewangeliczną za-
powiedzią (ryc. 16). Konsekwencją wyroku jest
męczeństwo, które w Niepołomicach zobrazowa-
no na ścianie wschodniej (ryc. 12). Żołnierz
godzi mieczem w dziewczynę. Zarazem jednak
przedstawiono tam cnotę Nadziei. Przyszła mę-
czennica wstąpiła do gorącego kotła w nadziei,
że Bóg ustrzeże ją od cierpienia fizycznego, co
rzeczywiście się stało. Wskazuje na to gest świę-
tej, jak również gesty przyglądających się żoł-
nierzy.
Tak więc poprzez konkretne sceny z legend
świętych wyobrażone zostały cnoty Wiary, Na-
dziei i Miłości. Równocześnie wzbogacono pro-
gram o przedstawienia Męstwa, Mądrości, Po-
bożności. Wszystkie te egzempla wybrano z naj-
starszych dziejów Kościoła. Archetypy niektó-
rych przedstawień wywodzą się z cyklów chry-
stologicznych, np. wymienione już Strącenie
bożka (znane z Ucieczki do Egiptu), scena są-
dzenia przez możnych tego świata (upozowanie
dziewicy i gest jej rąk •—- znane z przedstawie-
nia Chrystusa skazywanego na śmierć przez Pi-
łata). Z kolei motyw zawieszenia do góry noga-
mi przypomina śmierć św. Piotra, a umieszcze-
nie w kotle odpowiada pasji św. Jana Ewange-
listy. Te podobieństwa mogły wynikać z przy-
zwyczajeń artysty, mogły być jednak również
stymulowane świadomą chęcią wywołania sto-
sownych skojarzeń u wiernych. Żywot każdego
30 Przedstawianej identyfikacji scen nie uważam za
ostateczną, być może zweryfikują ją dalsze badania.
Nie wykluczam znalezienia pośród bardzo wielu śred-
niowiecznych żywotów świętych innego tekstu, za któ-
rego ilustrację mogłyby być uznane malowidła niepoło-
mickie. Istotniejsze jest dla mnie podjęcie próby okre-
ślenia, czego miały one nauczać, poza warstwą
anegdotyczną.
31 Sesto al Reghna, katedra, malowidło z XIV w.
przypisywane szkole z Rimini (ujęcie w półfigurze, rę-
człowieka, a zwłaszcza świętego winien naślado-
wać Chrystusa na ziemi. W tym kontekście na
uwagę zasługuje wizerunek matrony umieszczo-
nej, w pozie orantki, nad portalem. Do cyklów
dziewic dołączano we Włoszech w XIV wieku
również starożytne święte matrony. Np. św.
Marcelina czczona była w kościele S. Ambrogio
w Mediolanie i przedstawiana w malarstwie
Włoch Północnych tego czasu31. Gest matrony
oznaczałby tu trwanie w modlitwie. Wizerunek,
umieszczony naprzeciw ołtarza, nad wejściem,
adresowany był wyraźnie do ,,użytkowników’7
oratorium. Wszak wnętrze to stworzono dla
trwania w adoracji, której moc — w walce z
szatanem —- zobrazowana została na ścianie za-
chodniej. Obraz bożka pogańskiego zamieniono
tam jednoznacznie na wizerunek kosmatego
diabła.
Skala przestrzeni wnętrza i nietypowy pro-
gram dekoracji wskazują, że zbudowano tu ora-
torium prywatne. „Kobiecy” program zdaje się
uzasadniać przekonanie, że „użytkowniczką” by-
ła niewiasta. Chwała niebios ukazana została w
niewieścich wymiarach. Podobnie egzempla cnót
przedstawiono poprzez zdarzenia z życia kobiet.
Były to męczenniczki z pierwszych, heroicznych
wieków chrześcijaństwa. Miały swoje miejsca
kultu w Italii, gdzie wyobrażano je na ścianach
kościołów, na retabulach ołtarzowych, w ręko-
pisach iluminowanych. W Polsce od połowy XIV
wieku spotkać można towarzyszące Pannie Marii
zobrazowania czterech świętych dziewic: Barba-
ry, Doroty, Katarzyny i Małgorzaty. Mniej wię-
cej w latach sześćdziesiątych tegoż stulecia na-
malowano w Małopolsce naiwny i pełen fanta-
styki cykl ilustracji legendy św. Małgorzaty32.
Dla Niepołomic nie ma jednak paralel treścio-
wych w znanej nam plastyce Królestwa Pol-
skiego.
Większość autorów zajmujących się malo-
widłami niepołomickimi wyrażała przekonanie,
że inicjatorką ich powstania była Elżbieta Ło-
kietkówma. Ostatecznie przesądziły to prace
Śnieżyńskiej-Stolotowej 33. Żona Karola Roberta
przebywała w Neapolu, jak również w Rzymie,
ce złożone); Florencja, Kunsthistorisches Institut, foto-
teka [dalej: KIF], nr neg. 49919. Święta była także
przedstawiana z lilią i książką w ręce, zob. K a f t a 1,
o. c., passim.
32 M. Kornecki, H. Małkiewiczówna, Ma-
łopolska [w:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, red.
A. K a r ł o w s k a-K a m z o w a, Poznań 1934, s. 42,
205, il. 15.
33 Śnieżyńsk a-S t o 1 o t, o. c., s. 68—69.
54