DOI Heft:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI Artikel:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0059
gdzie odwiedzała pamiątki chrześcijaństwa. Piel-
grzymowała do Akwizgranu. Wiadomo, że obda-
rowywała miejsca tych dewocyjno-politycznych
pielgrzymek — kościół Św. Piotra w Rzymie,
katedrę w Akwizgranie (fundacja osobnej kapli-
cy). Na Węgrzech zatrudniała na swoim dworze
warsztat budowlany wraz z kierownikiem
nadzorującym realizację licznych fundacji34.
Związana z budzińskimi klaryskami, poleciła
wznieść przy ich klasztorze kaplicę prywatną p.
w. Bożego Ciała, gdzie została pochowana35.
Klasztor zniszczony został doszczętnie i nie moż-
na zestawić architektury tej fundacji z kaplicą
niepołomicką. Królowa posiadała nadto cenne
brewiarze, zapewne iluminowane. W czasach
jej panowania i z jej inspiracji boloński minia-
turzysta wykonał tzw. Legendarium Andegaweń-
skie 36. Wolumen z ilustrowanymi żywotami
świętych, wśród których nie zabrakło także
świętych dziewic, służyć miał edukacji królew-
skich dzieci.
Święte niewiasty wyobrażano w Królestwie
Węgierskim na malowidłach ściennych ostatnie-
go dziesięciolecia XIV i na początku XV stule-
cia. Godna uwagi jest ich italianizująca forma,
aczkolwiek bardzo uproszczona i sprowadzona
do stylizacji właściwej dla Europy Srodkowo-
-Wschodniej. Znane są tam jedynie statyczne
przedstawienia świętych niewiast37, obszerniej-
szych ilustracji żywotów nie odnotowano38.
Osobliwością malowideł niepołomickich jest
ukazanie rzędu świętych z palmami rnęczeń-
34 E. S n i e ż y ń s k a-S t o 1 o t, Queen Elizabeth as
a Patron of Architecture (Acta Historiae Artium, 20:
1974), s. 28—31.
35 E. S n i e ż y ń s k a-S t o 1 o t, Odkrycie klasztoru
klarysek i grobu królowej Elżbiety Łokietkówny (Biu-
letyn Historii Sztuki, 43: 1981), s. 21 i n.
36 Węgierskie Legendarium Andegaweńskie, [oprać.]
F. L e v a r d y, Budapest 1978, tabl. LIX — sceny z ży-
cia św. Katarzyny, na których urywa się, nie zacho-
wany w całości, kodeks; z układu wynika, że dalej na-
stępowała seria przedstawień świętych niewiast.
37 Na malowidłach z lat dziewięćdziesiątych XIV w.
w Keszthely ukazano śś. Helenę, Marię Magdalenę,
Małgorzatę, Dorotę, Katarzynę, Barbarę, Elżbietę, Klarę
oraz patronów Węgier, apostołów, proroków i cykl
chrystologiczny (przechowany fragmentarycznie). Świę-
ci przedstawieni są statycznie, w wydzielonych kwate-
rach. Na włoskie pochodzenie wskazuje stylizacja twa-
rzy, a także ornamenty, tworzące ramy dla postaci. Pro-
porcje figur bliskie są tzw. stylowi międzynarodowemu
ok. r. 1400; zob. Magyarorszdgi muveszet 1300—1470
kbrul, I—II, Budapest 1987, s. 597—600, il. 1278, 1279,
1282, 1355, 1363, 1364. Zupełnie prowincjonalnym, nie-
mal prymitywnym uproszczeniem takich wzorów wło-
skich są malowidła w kościele w liptowskich Smreća-
nach (przedstawienia św. Heleny i — osobno — śś. Dzie-
stwa w dłoniach na neutralnym tle (ryc. 7, 9).
Przywodzi to na myśl starochrześcijańskie bądź
wczesnośredniowieczne ujęcia z Rawenny czy
Rzymu. Znaczące jest także uwydatnienie cnót
na kanwie ilustracji żywotów męczennic z po-
czątków chrześcijaństwa.
Zainteresowania starożytnością chrześcijań-
stwa pojawiły się w Europie Środkowo-Wschod-
niej w drugiej połowie XIV wieku. Ich ośrod-
kiem stała się, ze zrozumiałych względów, ce-
sarska Praga. Owocowało to wprowadzeniem
gemm i klejnotów antycznych do ozdoby cesar-
skich insygniów, a także rozwojem kultu św.
Hieronima w Pradze 39. Na fali tych zaintereso-
wań powstać mógł również i u nas pomysł
przedstawienia męczenniczek pierwszych wie-
ków.
Przedsięwzięcie wymagało włoskiego wyko-
nawcy, którego rzeczywiście sprowadzono. Na te-
mat źródeł jego twórczości prowadzona jest nie-
ustanna dyskusja naukowa 40. Pomimo znacznych
zniszczeń dzieła, wskazać można na kilka istot-
nych cech stylistycznych, które charakteryzują
niepołomickie malowidła. Za najważniejszą z
nich uznać trzeba umiejętność harmonijnego
aranżowania malarskiej dekoracji wnętrza, któ-
ra w pełni wykorzystuje, a także wzbogaca po-
działy architektoniczne. Niewielu malarzy pracu-
jących w Północnych Włoszech i w Europie Środ-
kowo-Wschodniej potrafiło tego dokonać. Mistrz
Malowideł Niepołomickich (tak będę go nazywać
w dalszej części pracy) musiał pracować przynaj-
wic). Ten sam rodzaj stylizacji przedstawia korowód śś.
Dziewic na neutralnym, pozbawionym podziałów tle
ściany kościoła w Necpaly. Dzieła te wymieniam dla
ukazania, jakim uproszczeniom ulegały w naszej części
Europy (w tym na obszarze Węgier) włoskie wzory.
38 M. P r o k o p p, Italian Trecento Influence on
Murals in East Central Europę, Particularly Hungary,
Budapest 1983, s. 66.
39 B. T y k v a, Korunouacni klenoty kralovstvi
ćeskeho, Praha [b. r.]; J. Krasa, K ikonografii sv.
Jeronyma v ceskem umeni [w:] Z tradic slouanske kul-
tury v Cechach. Sazava a Emauzy v dejinach ceske kul-
tury, [red.] J. P e t r, S. Sabouk, Praha 1975, s. 95—
100.
40 Por. artykuły B. D ą b-K a 1 i n o w s k i e j, Malo-
widła niepołomickie a problem italianizmu w malar-
stwie Europy środkowej w 2. połowie XIV w. i (cyto-
wany już) S n i e ż y ń s k i e j-S t o 1 o t o w e j [w:] Go-
tyckie malarstwo ścienne w Europie..., s. 51—70, oraz
P r o k o p p, I. c.: „The Niepołomice frescoes were
executed c. 20—30 years later than the ones in Eszter-
gom, different aspects of Trecento art are reflected in
them and, last but not least, the Niepołomice murals
are morę provincial”. Tę opinię uważam za słuszną, co
zostanie rozwinięte i uzasadnione w dalszej części
pracy.
55
grzymowała do Akwizgranu. Wiadomo, że obda-
rowywała miejsca tych dewocyjno-politycznych
pielgrzymek — kościół Św. Piotra w Rzymie,
katedrę w Akwizgranie (fundacja osobnej kapli-
cy). Na Węgrzech zatrudniała na swoim dworze
warsztat budowlany wraz z kierownikiem
nadzorującym realizację licznych fundacji34.
Związana z budzińskimi klaryskami, poleciła
wznieść przy ich klasztorze kaplicę prywatną p.
w. Bożego Ciała, gdzie została pochowana35.
Klasztor zniszczony został doszczętnie i nie moż-
na zestawić architektury tej fundacji z kaplicą
niepołomicką. Królowa posiadała nadto cenne
brewiarze, zapewne iluminowane. W czasach
jej panowania i z jej inspiracji boloński minia-
turzysta wykonał tzw. Legendarium Andegaweń-
skie 36. Wolumen z ilustrowanymi żywotami
świętych, wśród których nie zabrakło także
świętych dziewic, służyć miał edukacji królew-
skich dzieci.
Święte niewiasty wyobrażano w Królestwie
Węgierskim na malowidłach ściennych ostatnie-
go dziesięciolecia XIV i na początku XV stule-
cia. Godna uwagi jest ich italianizująca forma,
aczkolwiek bardzo uproszczona i sprowadzona
do stylizacji właściwej dla Europy Srodkowo-
-Wschodniej. Znane są tam jedynie statyczne
przedstawienia świętych niewiast37, obszerniej-
szych ilustracji żywotów nie odnotowano38.
Osobliwością malowideł niepołomickich jest
ukazanie rzędu świętych z palmami rnęczeń-
34 E. S n i e ż y ń s k a-S t o 1 o t, Queen Elizabeth as
a Patron of Architecture (Acta Historiae Artium, 20:
1974), s. 28—31.
35 E. S n i e ż y ń s k a-S t o 1 o t, Odkrycie klasztoru
klarysek i grobu królowej Elżbiety Łokietkówny (Biu-
letyn Historii Sztuki, 43: 1981), s. 21 i n.
36 Węgierskie Legendarium Andegaweńskie, [oprać.]
F. L e v a r d y, Budapest 1978, tabl. LIX — sceny z ży-
cia św. Katarzyny, na których urywa się, nie zacho-
wany w całości, kodeks; z układu wynika, że dalej na-
stępowała seria przedstawień świętych niewiast.
37 Na malowidłach z lat dziewięćdziesiątych XIV w.
w Keszthely ukazano śś. Helenę, Marię Magdalenę,
Małgorzatę, Dorotę, Katarzynę, Barbarę, Elżbietę, Klarę
oraz patronów Węgier, apostołów, proroków i cykl
chrystologiczny (przechowany fragmentarycznie). Świę-
ci przedstawieni są statycznie, w wydzielonych kwate-
rach. Na włoskie pochodzenie wskazuje stylizacja twa-
rzy, a także ornamenty, tworzące ramy dla postaci. Pro-
porcje figur bliskie są tzw. stylowi międzynarodowemu
ok. r. 1400; zob. Magyarorszdgi muveszet 1300—1470
kbrul, I—II, Budapest 1987, s. 597—600, il. 1278, 1279,
1282, 1355, 1363, 1364. Zupełnie prowincjonalnym, nie-
mal prymitywnym uproszczeniem takich wzorów wło-
skich są malowidła w kościele w liptowskich Smreća-
nach (przedstawienia św. Heleny i — osobno — śś. Dzie-
stwa w dłoniach na neutralnym tle (ryc. 7, 9).
Przywodzi to na myśl starochrześcijańskie bądź
wczesnośredniowieczne ujęcia z Rawenny czy
Rzymu. Znaczące jest także uwydatnienie cnót
na kanwie ilustracji żywotów męczennic z po-
czątków chrześcijaństwa.
Zainteresowania starożytnością chrześcijań-
stwa pojawiły się w Europie Środkowo-Wschod-
niej w drugiej połowie XIV wieku. Ich ośrod-
kiem stała się, ze zrozumiałych względów, ce-
sarska Praga. Owocowało to wprowadzeniem
gemm i klejnotów antycznych do ozdoby cesar-
skich insygniów, a także rozwojem kultu św.
Hieronima w Pradze 39. Na fali tych zaintereso-
wań powstać mógł również i u nas pomysł
przedstawienia męczenniczek pierwszych wie-
ków.
Przedsięwzięcie wymagało włoskiego wyko-
nawcy, którego rzeczywiście sprowadzono. Na te-
mat źródeł jego twórczości prowadzona jest nie-
ustanna dyskusja naukowa 40. Pomimo znacznych
zniszczeń dzieła, wskazać można na kilka istot-
nych cech stylistycznych, które charakteryzują
niepołomickie malowidła. Za najważniejszą z
nich uznać trzeba umiejętność harmonijnego
aranżowania malarskiej dekoracji wnętrza, któ-
ra w pełni wykorzystuje, a także wzbogaca po-
działy architektoniczne. Niewielu malarzy pracu-
jących w Północnych Włoszech i w Europie Środ-
kowo-Wschodniej potrafiło tego dokonać. Mistrz
Malowideł Niepołomickich (tak będę go nazywać
w dalszej części pracy) musiał pracować przynaj-
wic). Ten sam rodzaj stylizacji przedstawia korowód śś.
Dziewic na neutralnym, pozbawionym podziałów tle
ściany kościoła w Necpaly. Dzieła te wymieniam dla
ukazania, jakim uproszczeniom ulegały w naszej części
Europy (w tym na obszarze Węgier) włoskie wzory.
38 M. P r o k o p p, Italian Trecento Influence on
Murals in East Central Europę, Particularly Hungary,
Budapest 1983, s. 66.
39 B. T y k v a, Korunouacni klenoty kralovstvi
ćeskeho, Praha [b. r.]; J. Krasa, K ikonografii sv.
Jeronyma v ceskem umeni [w:] Z tradic slouanske kul-
tury v Cechach. Sazava a Emauzy v dejinach ceske kul-
tury, [red.] J. P e t r, S. Sabouk, Praha 1975, s. 95—
100.
40 Por. artykuły B. D ą b-K a 1 i n o w s k i e j, Malo-
widła niepołomickie a problem italianizmu w malar-
stwie Europy środkowej w 2. połowie XIV w. i (cyto-
wany już) S n i e ż y ń s k i e j-S t o 1 o t o w e j [w:] Go-
tyckie malarstwo ścienne w Europie..., s. 51—70, oraz
P r o k o p p, I. c.: „The Niepołomice frescoes were
executed c. 20—30 years later than the ones in Eszter-
gom, different aspects of Trecento art are reflected in
them and, last but not least, the Niepołomice murals
are morę provincial”. Tę opinię uważam za słuszną, co
zostanie rozwinięte i uzasadnione w dalszej części
pracy.
55