DOI Heft:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI Artikel:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0061
na ścianie południowej (w pierwszym i, ewen-
tualnie, trzecim przęśle od zachodu). Ten rodzaj
ujęcia wprowadził Giotto w scenie Rzezi Niewi-
niątek w Kaplicy Areny w Padwie. Rozpowszech-
nił się on szeroko, stosowany w uproszczonej for-
mie przez malarzy mniej doskonałych, np. w
Weronie czy Subiaco około połowy XIV wieku.
Kompozycję taką zastosował wcześniej Piętro
Lorenzetti we freskach z kościoła S. Maria dei
Servi w Sienie. Dalsze przykłady występują w
malarstwie tablicowym i miniaturowym — w
scenach męczeństwa. Stwarzało to możliwość ła-
twego rozdzielenia skazujących od scen kaźni,
rozgrywających się w innych miejscach i w in-
nym czasie 46. Altichiero wykorzystał ten sche-
mat w sposób naturalny, natomiast styl jego dzieł
jest absolutnie różny od malowideł niepołomic-
kich. W szeroko rozbudowaną przestrzeń wma-
lowywał on z wielkim upodobaniem dzieła archi-
tektury: sylwetki miast, place, pałace z dziedziń-
cami, kościoły, a nawet ich wnętrza. Stanowiły
one miejsca akcji rozgrywanej przy udziale wie-
lu aktorów. Realizmowi architektury odpowiadał
realizm przedstawiania postaci. W dziełach Alti-
chiera odnaleźć można niemal wszystkie rodzaje
ówczesnej architektury odtwarzane z wielkim
znawstwem. Był w tej mierze wyjątkiem wśród
malarzy północnowłoskich drugiej połowy XIV
wieku. Skala przestrzeni ukazywana w malowi-
dłach niepołomickich, wyznaczana przez umowne,
tradycyjne formy kulisowej architektury, nie po-
zostaje w żadnym stosunku do osiągnięć Alti-
chiera. Nie znajduje także analogii stylizacja po-
staci. Sceny z męczeństw świętych, Katarzyny,
Łucji i Jerzego, przedstawione w oratorium w
Padwie, nie dadzą się zestawić z Niepołomicami.
Schemat dekoracji wnętrza jest również zupełnie
odmienny.
Podobieństwa w zestrajaniu elementów archi-
tektury kulisowej z niewielkimi grupami postaci
odnaleźć można na nieco bardziej odległym od
przodujących środowisk obszarze między Wero-
ną—Trydentem a Bolzano. Znany z Niepołomic
46 Np. Werona, kościół S. Fermo Maggiore, fresk
ze scenami z życia różnych świętych, nad wejściem do
kaplicy od strony północnej (KIF, negatyw nr 167158);
Subiaco, Sacro Speco, Rzeź Niewiniątek, określana ja-
ko „szkoła sieneńska, XIV w.”, zob. Subiaco, Trani
[b. r.]; Vitale da Bologna, fragment z przedstawieniem
Męczeństwa św. Katarzyny w kościele S. Salvadore
w Bolonii, zob. C. G n u d i, Pittura bolognese del 1300,
Milano 1965, tabl. CV; miniatura w rkpsie w Padwie,
Bibl. Cap., nr inw. A 25, dat. 1343, zob. G n u d i, o. c.,
tabl. IV.
47 N. R a s m o, Storia dell’arte nel Trentino, Tren-
to 1981, s. 22, il. 81 (malowidła w katedrze trydenckiej,
sposób rozwiązywania tych problemów zbliżony
jest do niektórych zachowanych tam malowideł
z trzeciej ćwierci XIV wieku. Widoczne jest to
w cyklu żywota S. Guliano w północnym ramie-
niu katedry w Trydencie i w niektórych kompo-
zycjach w kościele S. Giovanni in Villa w Bol-
zano 47. Zestrajanie scen z elementów architek-
tury, ilustrowanie tematów przez nieliczne po-
stacie, wreszcie niektóre szczegóły ich stylizacji
(wąskość sylwetek) wykazują podobieństwo zasad
kształtowania wizji malarskich. Podobny jest tak-
że poziom rozwiązań formalnych, który uznać
można za średni. Niemniej przewyższa on w peł-
ni prowincjonalne dzieła z niektórych miejsco-
wości w Piemoncie, północno-wschodniej Lombar-
dii, a także Inne malowidła z odległych wiosek
południowego Tyrolu48. Zbieżność klasy rozwią-
zań artystycznych pomaga w ustaleniu ogólnej,
na razie, chronologii: przyjmując ten punkt od-
niesienia można wstępnie ustalić datowanie ma-
lowideł niepołomickich na trzecią ćwierć XIV
wieku. Jest to skądinąd zgodne z powszechnym
poglądem.
Mistrz Malowideł Niepołomickich pochodził
ze środowiska reprezentującego średni poziom ar-
tystyczny, przypuszczalnie z obszaru Włoch Pół-
nocnych, z okolic Werony i Trydentu. Stamtąd
zapewne wywodzili się także prowincjonalni ma-
larze, których dzieła rozsiane są licznie w Ka-
ryntii i na północnych rubieżach Królestwa Wę-
gierskiego 49. Ich poziom formalny jest daleko
niższy od malowideł oratorium niepołomickiego.
Dlatego słusznie porównywano je z dziełami sztu-
ki dworskiej Europy Środkowo-Wschodniej o
orientacji włoskiej, choć zestawianie z Ostrzyho-
miem należy odrzucić.
Próbując ustalić genezę twórczości Mistrza
Malowideł Niepołomickich wyjść trzeba od gene-
ralnych założeń dekoracji wnętrza. W środkowej
partii ściany umieszczono święte, ujęte w trzech
czwartych, na neutralnym tle, bez rozgranicze-
nia malowanymi podziałami. We włoskim malar-
stwie, nawet znacznie niższej klasy, używano po-
2. poł. XIV w.); s. 136 i n. (wspomniane wyżej malowidła
w S. Fermo w Weronie); Tenże, Wandmalerei in
Siidtirol, Bożen 1973, s. 266, il. 181 (malowidła w S. Gio-
vanni in Villa w Bolzano).
48 Negatywy odnoszące się do Piemontu, Lombardii
i Wenecji Julijskiej w KIF. Dość reprezentatywnym
przykładem są malowidła w Albizzati, S. Nenanzio, 4.
ćw. XIV w. (KIF, nr neg. 477517, 477555, 477559).
49 V. Dvorakova, J. Krasa, K. Stejskal,
Stredoveka ndstenna maVba na Slonensku, Praha 1978,
s. 48—57; M. T o g n e r, Stredoveka nastenna mal’ba
v Gemeri, Bratislava 1989, oraz P r o k o p p, o. c.
57
tualnie, trzecim przęśle od zachodu). Ten rodzaj
ujęcia wprowadził Giotto w scenie Rzezi Niewi-
niątek w Kaplicy Areny w Padwie. Rozpowszech-
nił się on szeroko, stosowany w uproszczonej for-
mie przez malarzy mniej doskonałych, np. w
Weronie czy Subiaco około połowy XIV wieku.
Kompozycję taką zastosował wcześniej Piętro
Lorenzetti we freskach z kościoła S. Maria dei
Servi w Sienie. Dalsze przykłady występują w
malarstwie tablicowym i miniaturowym — w
scenach męczeństwa. Stwarzało to możliwość ła-
twego rozdzielenia skazujących od scen kaźni,
rozgrywających się w innych miejscach i w in-
nym czasie 46. Altichiero wykorzystał ten sche-
mat w sposób naturalny, natomiast styl jego dzieł
jest absolutnie różny od malowideł niepołomic-
kich. W szeroko rozbudowaną przestrzeń wma-
lowywał on z wielkim upodobaniem dzieła archi-
tektury: sylwetki miast, place, pałace z dziedziń-
cami, kościoły, a nawet ich wnętrza. Stanowiły
one miejsca akcji rozgrywanej przy udziale wie-
lu aktorów. Realizmowi architektury odpowiadał
realizm przedstawiania postaci. W dziełach Alti-
chiera odnaleźć można niemal wszystkie rodzaje
ówczesnej architektury odtwarzane z wielkim
znawstwem. Był w tej mierze wyjątkiem wśród
malarzy północnowłoskich drugiej połowy XIV
wieku. Skala przestrzeni ukazywana w malowi-
dłach niepołomickich, wyznaczana przez umowne,
tradycyjne formy kulisowej architektury, nie po-
zostaje w żadnym stosunku do osiągnięć Alti-
chiera. Nie znajduje także analogii stylizacja po-
staci. Sceny z męczeństw świętych, Katarzyny,
Łucji i Jerzego, przedstawione w oratorium w
Padwie, nie dadzą się zestawić z Niepołomicami.
Schemat dekoracji wnętrza jest również zupełnie
odmienny.
Podobieństwa w zestrajaniu elementów archi-
tektury kulisowej z niewielkimi grupami postaci
odnaleźć można na nieco bardziej odległym od
przodujących środowisk obszarze między Wero-
ną—Trydentem a Bolzano. Znany z Niepołomic
46 Np. Werona, kościół S. Fermo Maggiore, fresk
ze scenami z życia różnych świętych, nad wejściem do
kaplicy od strony północnej (KIF, negatyw nr 167158);
Subiaco, Sacro Speco, Rzeź Niewiniątek, określana ja-
ko „szkoła sieneńska, XIV w.”, zob. Subiaco, Trani
[b. r.]; Vitale da Bologna, fragment z przedstawieniem
Męczeństwa św. Katarzyny w kościele S. Salvadore
w Bolonii, zob. C. G n u d i, Pittura bolognese del 1300,
Milano 1965, tabl. CV; miniatura w rkpsie w Padwie,
Bibl. Cap., nr inw. A 25, dat. 1343, zob. G n u d i, o. c.,
tabl. IV.
47 N. R a s m o, Storia dell’arte nel Trentino, Tren-
to 1981, s. 22, il. 81 (malowidła w katedrze trydenckiej,
sposób rozwiązywania tych problemów zbliżony
jest do niektórych zachowanych tam malowideł
z trzeciej ćwierci XIV wieku. Widoczne jest to
w cyklu żywota S. Guliano w północnym ramie-
niu katedry w Trydencie i w niektórych kompo-
zycjach w kościele S. Giovanni in Villa w Bol-
zano 47. Zestrajanie scen z elementów architek-
tury, ilustrowanie tematów przez nieliczne po-
stacie, wreszcie niektóre szczegóły ich stylizacji
(wąskość sylwetek) wykazują podobieństwo zasad
kształtowania wizji malarskich. Podobny jest tak-
że poziom rozwiązań formalnych, który uznać
można za średni. Niemniej przewyższa on w peł-
ni prowincjonalne dzieła z niektórych miejsco-
wości w Piemoncie, północno-wschodniej Lombar-
dii, a także Inne malowidła z odległych wiosek
południowego Tyrolu48. Zbieżność klasy rozwią-
zań artystycznych pomaga w ustaleniu ogólnej,
na razie, chronologii: przyjmując ten punkt od-
niesienia można wstępnie ustalić datowanie ma-
lowideł niepołomickich na trzecią ćwierć XIV
wieku. Jest to skądinąd zgodne z powszechnym
poglądem.
Mistrz Malowideł Niepołomickich pochodził
ze środowiska reprezentującego średni poziom ar-
tystyczny, przypuszczalnie z obszaru Włoch Pół-
nocnych, z okolic Werony i Trydentu. Stamtąd
zapewne wywodzili się także prowincjonalni ma-
larze, których dzieła rozsiane są licznie w Ka-
ryntii i na północnych rubieżach Królestwa Wę-
gierskiego 49. Ich poziom formalny jest daleko
niższy od malowideł oratorium niepołomickiego.
Dlatego słusznie porównywano je z dziełami sztu-
ki dworskiej Europy Środkowo-Wschodniej o
orientacji włoskiej, choć zestawianie z Ostrzyho-
miem należy odrzucić.
Próbując ustalić genezę twórczości Mistrza
Malowideł Niepołomickich wyjść trzeba od gene-
ralnych założeń dekoracji wnętrza. W środkowej
partii ściany umieszczono święte, ujęte w trzech
czwartych, na neutralnym tle, bez rozgranicze-
nia malowanymi podziałami. We włoskim malar-
stwie, nawet znacznie niższej klasy, używano po-
2. poł. XIV w.); s. 136 i n. (wspomniane wyżej malowidła
w S. Fermo w Weronie); Tenże, Wandmalerei in
Siidtirol, Bożen 1973, s. 266, il. 181 (malowidła w S. Gio-
vanni in Villa w Bolzano).
48 Negatywy odnoszące się do Piemontu, Lombardii
i Wenecji Julijskiej w KIF. Dość reprezentatywnym
przykładem są malowidła w Albizzati, S. Nenanzio, 4.
ćw. XIV w. (KIF, nr neg. 477517, 477555, 477559).
49 V. Dvorakova, J. Krasa, K. Stejskal,
Stredoveka ndstenna maVba na Slonensku, Praha 1978,
s. 48—57; M. T o g n e r, Stredoveka nastenna mal’ba
v Gemeri, Bratislava 1989, oraz P r o k o p p, o. c.
57