DOI article:
Walczak, Marek: Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego, kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (część II)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0084
Brak plastycznych wyobrażeń św. Wojciecha
pochodzących z omawianego okresu (z dawnych
inwentarzy dowiadujemy się tylko o przedsta-
wieniu świętego na fundowanym przez Oleśnic-
kiego ornacie) może się wiązać z dostrzegalną
także w dziełach Jana Długosza tendencją do
pomniejszania znaczenia Gniezna na rzecz Kra-
kowa 73. Długosz, tworząc w Żywotach bisku-
pów mit złotego wieku Kościoła w Polsce, zwią-
zany z początkami jego działalności, w Stanisła-
wie ze Szczepanowa upatrywał ucieleśnienie
ideału pasterza diecezji74.
Lokalny patriotyzm krakowskiego środowi-
ska katedralnego wzrastał przez całe średniowie-
cze w przeświadczeniu o należnej stolicy pań-
stwa randze arcybiskupstwa75. Potwierdzenie
przez Mikołaja V praw Zbigniewa Oleśnickiego
do tytułu kardynała stwarzało w oczach współ-
czesnych szansę przywrócenia diecezji choć
części dawnego znaczenia. Wątki metropolitalne
pojawiły się w jednej z wersji Katalogu bisku-
pów krakowskich, powstałej wkrótce po roku
14 4 0 76. W tym samym czasie, prawdopodobnie
na podstawie materiałów zbieranych przez Dłu-
łudniowej nawy katedry Długosz pisał: „Altare Sanc-
torum Petri et Pauli Apostolorum in ecclesia Craco-
viensi situm, habens capellam propriam versus meri-
diem positam, in qua optimi Cracoviensis pontificis
Prandothae corpus reąuiescit, et sanctissimi ąuondam
Craeoviensis praesulis Stanislai ossa ex Rupella trans-
lata in sarcophago saxeo, quod etiam in diem hodier-
num cernitur, quiescebant”; Lib. hen., I, s. 233; I. Pol-
kowski, Grób i trumna św. Stanisława biskupa i mę-
czennika na Wawelu. Studium archeologiczno-historycz-
ne, Kraków 1885, s. 5 i n.; Tenże, Grób i trumna
św. Stanisława na Wawelu (Sprawozdania Komisji do
Badania Historii Sztuki w Polsce, 3, 1883), s. 26 i n.;
Wojciechowski, o. c., s. 137—139; K. Kutrze-
b i a n k a, Mauzoleum św. Stanisława w katedrze na
Wawelu, Kraków 1925, s. 6; K o c h a n o w s k a-R e i c h e,
o. c., s. 27—39. Bliskość miejsca pochówku biskupa
Prandoty z przedkanonizacyjnym usytuowaniem grobu
św. Stanisława na Wawelu tłumaczy, jak się wydaje,
stwierdzenie Pruszcza, że Oleśnicki „świętemu Sta-
nisławowi [sic!] grób i trumnę bogatą sprawił” — For-
teca Duchowna Królestwa Polskiego..., Kraków 1662,
s. 140; por. Tenże, Stołecznego miasta Krakowa ko-
ścioły i klejnoty [...], s. 8; Tenże, Klejnoty..., s. 9.
73 Historycy zgodnie podkreślają lokalny patriotyzm
Długosza. Choć uznawał on przewodnictwo arcybisku-
pa gnieźnieńskiego, poprzez ciągłe podkreślanie wielko-
ści Krakowa faktycznie pomniejszał znaczenie Gniezna;
Koczerska, Mentalność Długosza..., :s. 130; B o r k o w-
s k a, Treści ideowe..., s. 77—79, Tejże, The Polish
Church..., s. 198—200.
74 Borkowska, The Polish Church..., s. 119, 205,
210; A. K a r ł o w s k a-K a m z o w a, Wyobrażenia mę-
czeństwa biskupa Stanisława Szczepanowskiego (do po-
łowy XVI w.) [w:] Interpretacja dzieła sztuki — studia
i dyskusje, Warszawa—Poznań 1976, s. 32, zwróciła
uwagę, że stwierdzenie Długosza, iż „żaden biskup nie
gosza na polecenie Oleśnickiego, powstała
w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
galeria poprzedników biskupa, stanowiąca dla
niego swoiste „legitimatio potestatis” '7. Zgodnie
z przekonaniem panującym w krakowskiej ku-
rii, pierwsi z dostojników przedstawionych na
ścianach krużganka, do opata tynieckiego Aaro-
na włącznie, obdarzeni byli godnością arcybi-
skupów.
W roku 1449 po powrocie Długosza z Rzymu,
skąd przywiózł on insygnia kardynalskie dla
swego protektora, ambicje Oleśnickiego wzrosły
na tyle, że wszczął on spór o pierwszeństwo
z prymasem Władysławem Oporowskim78. Rów-
nocześnie na wielkiej pieczęci kardynalskiej, na
piersi św. Stanisława pojawił się paliusz zamiast
racjonału79 (ryc. 19, 20). Było to zapewne świa-
dome nawiązanie do tradycji ikonograficznej
z XIII wieku, kiedy to biskup Iwo Odrowąż
wszczął zabiegi o przywrócenie swej stolicy sta-
tusu metropolii (po stu latach ponowione przez
Jana Grota)80. Prawdopodobnie w latach czter-
dziestych wieku XV dopisano też do używanego
w katedrze pontyfikatu formułę: „Traditio palii
może być porównany ze św. Stanisławem”, skierowane
było przeciw kultowi św. Wojciecha.
75 Problem ten wymaga jeszcze gruntownych ba-
dań, niemniej wydaje się, że przekonanie to wzięło się
ze słów Galla Anonima: ,,quod suo tempore Polonia
duos metropolitanos cum suis suffraganeis continebat”;
Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, wyd.
i oprać. K. Maleczyński, Warszawa 1952 (Pomni-
ki Dziejowe Polski — ser. II, 2) s. 30; Długosz, I,
s. 339; por. m. in. J. Szymański, Biskupstwa polskie
w wiekach średnich. Organizacja i funkcje [w:] Kościół
w Polsce..., s. 164—165. W swych Żywotach biskupów
Długosz ganił Lamberta Sułę za to, że zaniedbał no-
szenia paliusza; U. Borkowska, Treści ideowe...,
s. 77—78; Tejże, The Polish Church..., s. 189.
76 G. Labuda, O katalogach biskupów krakow-
skich przed Długoszem (Studia Źródłoznawcze, 27, 1983),
s. 88—89.
77 H. Małkiewiczówna, Średniowieczne wize-
runki biskupów krakowskich w krużgankach francisz-
kańskich w Krakowie (Sprawozdania z Posiedzeń Ko-
misji Naukowych PAN -— Oddział w Krakowie, 21/2,
1977 (1980), s. 87.
78 Przybywając na sejm do Piotrkowa w dniu 6 XII
1449, w purpurze kardynalskiej i w otoczeniu swego
dworu, Oleśnicki zażądał jako kardynał pierwszego
miejsca w radzie, przed prymasem; M. Koczerska,
Zbigniew Oleśnicki [w:] Polski Słownik Biograficzny,
XXIII, Wrocław 1978, s. 781; Borkowska, Treści
ideowe..., s. 79, przyp. 65.
79 Walczak, Działalność fundacyjna..., s. 64.
80 Por. przyp. 75; Borkowska, Treści ideowe...,
s. 78; Tejże, The Polish Church..., s. 199. O przedsta-
wieniach św. Stanisława w paliuszu w XIII w. por.
K o c h a n o w s k a-R e i c h e, o. c., s. 42—43; Piech,
o. c., s. 79.
80
pochodzących z omawianego okresu (z dawnych
inwentarzy dowiadujemy się tylko o przedsta-
wieniu świętego na fundowanym przez Oleśnic-
kiego ornacie) może się wiązać z dostrzegalną
także w dziełach Jana Długosza tendencją do
pomniejszania znaczenia Gniezna na rzecz Kra-
kowa 73. Długosz, tworząc w Żywotach bisku-
pów mit złotego wieku Kościoła w Polsce, zwią-
zany z początkami jego działalności, w Stanisła-
wie ze Szczepanowa upatrywał ucieleśnienie
ideału pasterza diecezji74.
Lokalny patriotyzm krakowskiego środowi-
ska katedralnego wzrastał przez całe średniowie-
cze w przeświadczeniu o należnej stolicy pań-
stwa randze arcybiskupstwa75. Potwierdzenie
przez Mikołaja V praw Zbigniewa Oleśnickiego
do tytułu kardynała stwarzało w oczach współ-
czesnych szansę przywrócenia diecezji choć
części dawnego znaczenia. Wątki metropolitalne
pojawiły się w jednej z wersji Katalogu bisku-
pów krakowskich, powstałej wkrótce po roku
14 4 0 76. W tym samym czasie, prawdopodobnie
na podstawie materiałów zbieranych przez Dłu-
łudniowej nawy katedry Długosz pisał: „Altare Sanc-
torum Petri et Pauli Apostolorum in ecclesia Craco-
viensi situm, habens capellam propriam versus meri-
diem positam, in qua optimi Cracoviensis pontificis
Prandothae corpus reąuiescit, et sanctissimi ąuondam
Craeoviensis praesulis Stanislai ossa ex Rupella trans-
lata in sarcophago saxeo, quod etiam in diem hodier-
num cernitur, quiescebant”; Lib. hen., I, s. 233; I. Pol-
kowski, Grób i trumna św. Stanisława biskupa i mę-
czennika na Wawelu. Studium archeologiczno-historycz-
ne, Kraków 1885, s. 5 i n.; Tenże, Grób i trumna
św. Stanisława na Wawelu (Sprawozdania Komisji do
Badania Historii Sztuki w Polsce, 3, 1883), s. 26 i n.;
Wojciechowski, o. c., s. 137—139; K. Kutrze-
b i a n k a, Mauzoleum św. Stanisława w katedrze na
Wawelu, Kraków 1925, s. 6; K o c h a n o w s k a-R e i c h e,
o. c., s. 27—39. Bliskość miejsca pochówku biskupa
Prandoty z przedkanonizacyjnym usytuowaniem grobu
św. Stanisława na Wawelu tłumaczy, jak się wydaje,
stwierdzenie Pruszcza, że Oleśnicki „świętemu Sta-
nisławowi [sic!] grób i trumnę bogatą sprawił” — For-
teca Duchowna Królestwa Polskiego..., Kraków 1662,
s. 140; por. Tenże, Stołecznego miasta Krakowa ko-
ścioły i klejnoty [...], s. 8; Tenże, Klejnoty..., s. 9.
73 Historycy zgodnie podkreślają lokalny patriotyzm
Długosza. Choć uznawał on przewodnictwo arcybisku-
pa gnieźnieńskiego, poprzez ciągłe podkreślanie wielko-
ści Krakowa faktycznie pomniejszał znaczenie Gniezna;
Koczerska, Mentalność Długosza..., :s. 130; B o r k o w-
s k a, Treści ideowe..., s. 77—79, Tejże, The Polish
Church..., s. 198—200.
74 Borkowska, The Polish Church..., s. 119, 205,
210; A. K a r ł o w s k a-K a m z o w a, Wyobrażenia mę-
czeństwa biskupa Stanisława Szczepanowskiego (do po-
łowy XVI w.) [w:] Interpretacja dzieła sztuki — studia
i dyskusje, Warszawa—Poznań 1976, s. 32, zwróciła
uwagę, że stwierdzenie Długosza, iż „żaden biskup nie
gosza na polecenie Oleśnickiego, powstała
w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
galeria poprzedników biskupa, stanowiąca dla
niego swoiste „legitimatio potestatis” '7. Zgodnie
z przekonaniem panującym w krakowskiej ku-
rii, pierwsi z dostojników przedstawionych na
ścianach krużganka, do opata tynieckiego Aaro-
na włącznie, obdarzeni byli godnością arcybi-
skupów.
W roku 1449 po powrocie Długosza z Rzymu,
skąd przywiózł on insygnia kardynalskie dla
swego protektora, ambicje Oleśnickiego wzrosły
na tyle, że wszczął on spór o pierwszeństwo
z prymasem Władysławem Oporowskim78. Rów-
nocześnie na wielkiej pieczęci kardynalskiej, na
piersi św. Stanisława pojawił się paliusz zamiast
racjonału79 (ryc. 19, 20). Było to zapewne świa-
dome nawiązanie do tradycji ikonograficznej
z XIII wieku, kiedy to biskup Iwo Odrowąż
wszczął zabiegi o przywrócenie swej stolicy sta-
tusu metropolii (po stu latach ponowione przez
Jana Grota)80. Prawdopodobnie w latach czter-
dziestych wieku XV dopisano też do używanego
w katedrze pontyfikatu formułę: „Traditio palii
może być porównany ze św. Stanisławem”, skierowane
było przeciw kultowi św. Wojciecha.
75 Problem ten wymaga jeszcze gruntownych ba-
dań, niemniej wydaje się, że przekonanie to wzięło się
ze słów Galla Anonima: ,,quod suo tempore Polonia
duos metropolitanos cum suis suffraganeis continebat”;
Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, wyd.
i oprać. K. Maleczyński, Warszawa 1952 (Pomni-
ki Dziejowe Polski — ser. II, 2) s. 30; Długosz, I,
s. 339; por. m. in. J. Szymański, Biskupstwa polskie
w wiekach średnich. Organizacja i funkcje [w:] Kościół
w Polsce..., s. 164—165. W swych Żywotach biskupów
Długosz ganił Lamberta Sułę za to, że zaniedbał no-
szenia paliusza; U. Borkowska, Treści ideowe...,
s. 77—78; Tejże, The Polish Church..., s. 189.
76 G. Labuda, O katalogach biskupów krakow-
skich przed Długoszem (Studia Źródłoznawcze, 27, 1983),
s. 88—89.
77 H. Małkiewiczówna, Średniowieczne wize-
runki biskupów krakowskich w krużgankach francisz-
kańskich w Krakowie (Sprawozdania z Posiedzeń Ko-
misji Naukowych PAN -— Oddział w Krakowie, 21/2,
1977 (1980), s. 87.
78 Przybywając na sejm do Piotrkowa w dniu 6 XII
1449, w purpurze kardynalskiej i w otoczeniu swego
dworu, Oleśnicki zażądał jako kardynał pierwszego
miejsca w radzie, przed prymasem; M. Koczerska,
Zbigniew Oleśnicki [w:] Polski Słownik Biograficzny,
XXIII, Wrocław 1978, s. 781; Borkowska, Treści
ideowe..., s. 79, przyp. 65.
79 Walczak, Działalność fundacyjna..., s. 64.
80 Por. przyp. 75; Borkowska, Treści ideowe...,
s. 78; Tejże, The Polish Church..., s. 199. O przedsta-
wieniach św. Stanisława w paliuszu w XIII w. por.
K o c h a n o w s k a-R e i c h e, o. c., s. 42—43; Piech,
o. c., s. 79.
80