DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Gotyckie malarstwo tablicowe małopolski 1420 - 1470: addenda
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20544#0049
Wśród stylowych cech datujących obrazy z Żu-
rowej można wyróżnić spotykane przed połową XV
wieku elementy zachowawcze, jak wyjątkowo wy-
smukły kanon postaci w Zwiastowaniu i kształt
wydłużonej dłoni Gabriela oraz miękki styl draperii
(zwłaszcza na rewersach), z cienką linią światła
wijącą się na grzbietach fałdów. Pokryte metalową
folią tła awersów, zdobione techniką puncowania
i radełkowania, w malarstwie ołtarzowym stosowano
najczęściej w środkowych latach XV wieku, a znacz-
nie rzadziej po roku 1460. Jednocześnie poza anioła
i układ banderoli na rewersie zbliżają się do formuł
stosowanych w małopolskich Zwiastowaniach około
roku 1460 (skrzydła w Sromowcach Niżnych
i z Wołowca), w tym też okresie można spotkać
podobny sposób trzymania książki przez Marię
(skrzydło w Paczółtowicach)39. Ponieważ skrzydła
z Żurowej musiały powstać po przybyciu Jana
Kapistrana do Krakowa, należy je odnieść — for-
mułując ostrożnie — do lat 1453 — około 1465.
Przeznaczenie dawnego tryptyku dla kościoła
w Żurowej trzeba wykluczyć, ponieważ tamtejsza
parafia powstała dopiero w końcu XVIII wieku,
a Długosz w Liber beneficiorum nie notuje nawet
wsi. Wobec braku środkowej części tryptyku trudno
dojść, z którego spośród okolicznych, istniejących
w XV wieku kościołów (Biecz?) skrzydła mogły
trafić do Żurowej.
5. W klasztorze SS. Dominikanek w miejscowo-
ści Święta Anna (dawniej w granicach Przyrowa)
koło Częstochowy, w objętej klauzurą kaplicy znaj-
duje się prawe skrzydło tryptyku z przedstawienia-
mi św. Katarzyny Aleksandryjskiej na górnej kwate-
rze awersu (postać na kwaterze dolnej zniszczona),
na rewersie Chrystusa Bolesnego pokazującego rany
(ryc. 14, 15)40.
Nie ulega wątpliwości, że cztery kwatery awer-
sów na skrzydłach pierwotnego tryptyku zajmowały
postacie świętych dziewic, a na rewersie zaginionego
skrzydła lewego znajdowała się postać Matki Boskiej
Bolesnej41. W środkowej części nastawy należy się
domyślać całopostaciowego, malowanego lub rzeź-
39 Tamże, il. 130 — 132.
40 Deska o wymiarach 176 x 42 cm, znajdowała się w koryta-
rzu klasztornym. Ujawniona w r. 1983 w czasie sporządzania
dokumentacji nieznanych zabytków w klauzurowej części klasz-
toru, całkowicie przemalowana, w latach 1984—1986 została
poddana pełnej konserwacji przez mgr. Bogdana Chabera w Czę-
stochowie. Konserwacja objęła m.in. usunięcie dwóch warstw
przemalowań, zabezpieczenie zaprawy i warstwy malarskiej, kito-
wanie ubytków drewna i drobniejszych ubytków zaprawy, nie-
znaczne uzupełnienia malarskie; deskę ujęto w nową ramę dębo-
wą. Informacje o pochodzeniu skrzydła i pełną dokumentację
konserwatorską wraz z fotografiami zawdzięczam panu mgr. Bog-
bionego, przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciąt-
kiem (program ołtarza świętych dziewic).
Ikonograficzna formuła Chrystusa Bolesnego,
ukazanego w geście ostentatio vulnerum, z przed-
ramionami ułożonymi pionowo i skierowanymi ku
górze, ma w malarstwie małopolskim kilka odpowie-
dników z lat 1450—1460; należą do nich przed-
stawienia na skrzydłach z Puńcowa, Jurkowa, Żyw-
ca i w Muzeum Narodowym w Warszawie. Znany
był też układ wyprostowanych palców dłoni (skrzy-
dła z Puńcowa i w Warszawie), jednak tylko na
skrzydle w Świętej Annie postaci Chrystusa, nie
towarzyszą narzędzia męki (najczęściej są nimi rózga
i bicz), ani stopy Jego nie spoczywają na wieku
sarkofagu42.
W stylowej interpretacji obydwu czytelnych dziś
postaci z łatwością rozpoznajemy cechy małopol-
skiego malarstwa z lat 1450—1470. Postać św.
Katarzyny (ryc. 16), choć w kategoriach artystycz-
nych odległa od subtelnie namalowanej tej samej
świętej na kwaterze z Biecza, tym samym gestem
prawej dłoni ujmuje skierowany ostrzem ku górze
wielki miecz43. W perspektywicznym ujęciu obręczy
koła atrybut św. Katarzyny przypomina ten sam
przedmiot w szczycie tryptyku w Łopusznej, na
skrzydłach w Jurkowie, z Wołowca i Zatora, a zbli-
żony rysunek szprych i osi koła znajdujemy na
tryptyku w Paczółtowicach44. Sposób zdobienia
brzegów szat dwoma jasnymi paskami i rzędem
kropek stosowano od lat czterdziestych do końca
trzeciej ćwierci XV wieku45. W postaci Chrystusa
Bolesnego — przy dalekiej od poprawności bu-
dowie korpusu i nóg — cechy tego samego okresu
znajdujemy w stylizacji korony cierniowej46
i wypływającej z ran krwi47, w ekspresji twarzy
(ryc. 17) i w kolorze ciemnoczerwonego tła. Fałdy
obfitego perizonium lekko się załamują (ryc. 18),
co wraz z „twardym” modelunkiem tkaniny po-
zwala odnieść skrzydło tryptyku do lat około
1460-1465.
Pochodzenie zachowanej części ołtarzowej na-
stawy pozostaje nieznane. Początki zbudowanego
danowi Chaberowi, któremu składam serdeczne podziękowanie.
41 Program awersów odpowiadałby zaginionemu tryptykowi
z Biecza (zob. Gadomski 1981, s. 83, ryc. 7), dla rewersów zaś
znajdujemy odpowiedniki na skrzydłach blisko dziesięciu tryp-
tyków małopolskich z lat 1440—1480.
42 Por. Dobrzeniecki, o. c., il. 58 — 61, 68, 69; Ga-
domski 1981, il. 43, 115 — 121.
43 Gadomski 1981, il. 12.
44 Tamże, il. 60, 74, 78, 80, 195.
45 Tamże, il. 16, 50, 59, 60, 73, 74, 85, 97, 135, 161, 182.
46 Tamże, il. 35, 43, 89, 115.
47 Tamże, il. 44.
45
rowej można wyróżnić spotykane przed połową XV
wieku elementy zachowawcze, jak wyjątkowo wy-
smukły kanon postaci w Zwiastowaniu i kształt
wydłużonej dłoni Gabriela oraz miękki styl draperii
(zwłaszcza na rewersach), z cienką linią światła
wijącą się na grzbietach fałdów. Pokryte metalową
folią tła awersów, zdobione techniką puncowania
i radełkowania, w malarstwie ołtarzowym stosowano
najczęściej w środkowych latach XV wieku, a znacz-
nie rzadziej po roku 1460. Jednocześnie poza anioła
i układ banderoli na rewersie zbliżają się do formuł
stosowanych w małopolskich Zwiastowaniach około
roku 1460 (skrzydła w Sromowcach Niżnych
i z Wołowca), w tym też okresie można spotkać
podobny sposób trzymania książki przez Marię
(skrzydło w Paczółtowicach)39. Ponieważ skrzydła
z Żurowej musiały powstać po przybyciu Jana
Kapistrana do Krakowa, należy je odnieść — for-
mułując ostrożnie — do lat 1453 — około 1465.
Przeznaczenie dawnego tryptyku dla kościoła
w Żurowej trzeba wykluczyć, ponieważ tamtejsza
parafia powstała dopiero w końcu XVIII wieku,
a Długosz w Liber beneficiorum nie notuje nawet
wsi. Wobec braku środkowej części tryptyku trudno
dojść, z którego spośród okolicznych, istniejących
w XV wieku kościołów (Biecz?) skrzydła mogły
trafić do Żurowej.
5. W klasztorze SS. Dominikanek w miejscowo-
ści Święta Anna (dawniej w granicach Przyrowa)
koło Częstochowy, w objętej klauzurą kaplicy znaj-
duje się prawe skrzydło tryptyku z przedstawienia-
mi św. Katarzyny Aleksandryjskiej na górnej kwate-
rze awersu (postać na kwaterze dolnej zniszczona),
na rewersie Chrystusa Bolesnego pokazującego rany
(ryc. 14, 15)40.
Nie ulega wątpliwości, że cztery kwatery awer-
sów na skrzydłach pierwotnego tryptyku zajmowały
postacie świętych dziewic, a na rewersie zaginionego
skrzydła lewego znajdowała się postać Matki Boskiej
Bolesnej41. W środkowej części nastawy należy się
domyślać całopostaciowego, malowanego lub rzeź-
39 Tamże, il. 130 — 132.
40 Deska o wymiarach 176 x 42 cm, znajdowała się w koryta-
rzu klasztornym. Ujawniona w r. 1983 w czasie sporządzania
dokumentacji nieznanych zabytków w klauzurowej części klasz-
toru, całkowicie przemalowana, w latach 1984—1986 została
poddana pełnej konserwacji przez mgr. Bogdana Chabera w Czę-
stochowie. Konserwacja objęła m.in. usunięcie dwóch warstw
przemalowań, zabezpieczenie zaprawy i warstwy malarskiej, kito-
wanie ubytków drewna i drobniejszych ubytków zaprawy, nie-
znaczne uzupełnienia malarskie; deskę ujęto w nową ramę dębo-
wą. Informacje o pochodzeniu skrzydła i pełną dokumentację
konserwatorską wraz z fotografiami zawdzięczam panu mgr. Bog-
bionego, przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciąt-
kiem (program ołtarza świętych dziewic).
Ikonograficzna formuła Chrystusa Bolesnego,
ukazanego w geście ostentatio vulnerum, z przed-
ramionami ułożonymi pionowo i skierowanymi ku
górze, ma w malarstwie małopolskim kilka odpowie-
dników z lat 1450—1460; należą do nich przed-
stawienia na skrzydłach z Puńcowa, Jurkowa, Żyw-
ca i w Muzeum Narodowym w Warszawie. Znany
był też układ wyprostowanych palców dłoni (skrzy-
dła z Puńcowa i w Warszawie), jednak tylko na
skrzydle w Świętej Annie postaci Chrystusa, nie
towarzyszą narzędzia męki (najczęściej są nimi rózga
i bicz), ani stopy Jego nie spoczywają na wieku
sarkofagu42.
W stylowej interpretacji obydwu czytelnych dziś
postaci z łatwością rozpoznajemy cechy małopol-
skiego malarstwa z lat 1450—1470. Postać św.
Katarzyny (ryc. 16), choć w kategoriach artystycz-
nych odległa od subtelnie namalowanej tej samej
świętej na kwaterze z Biecza, tym samym gestem
prawej dłoni ujmuje skierowany ostrzem ku górze
wielki miecz43. W perspektywicznym ujęciu obręczy
koła atrybut św. Katarzyny przypomina ten sam
przedmiot w szczycie tryptyku w Łopusznej, na
skrzydłach w Jurkowie, z Wołowca i Zatora, a zbli-
żony rysunek szprych i osi koła znajdujemy na
tryptyku w Paczółtowicach44. Sposób zdobienia
brzegów szat dwoma jasnymi paskami i rzędem
kropek stosowano od lat czterdziestych do końca
trzeciej ćwierci XV wieku45. W postaci Chrystusa
Bolesnego — przy dalekiej od poprawności bu-
dowie korpusu i nóg — cechy tego samego okresu
znajdujemy w stylizacji korony cierniowej46
i wypływającej z ran krwi47, w ekspresji twarzy
(ryc. 17) i w kolorze ciemnoczerwonego tła. Fałdy
obfitego perizonium lekko się załamują (ryc. 18),
co wraz z „twardym” modelunkiem tkaniny po-
zwala odnieść skrzydło tryptyku do lat około
1460-1465.
Pochodzenie zachowanej części ołtarzowej na-
stawy pozostaje nieznane. Początki zbudowanego
danowi Chaberowi, któremu składam serdeczne podziękowanie.
41 Program awersów odpowiadałby zaginionemu tryptykowi
z Biecza (zob. Gadomski 1981, s. 83, ryc. 7), dla rewersów zaś
znajdujemy odpowiedniki na skrzydłach blisko dziesięciu tryp-
tyków małopolskich z lat 1440—1480.
42 Por. Dobrzeniecki, o. c., il. 58 — 61, 68, 69; Ga-
domski 1981, il. 43, 115 — 121.
43 Gadomski 1981, il. 12.
44 Tamże, il. 60, 74, 78, 80, 195.
45 Tamże, il. 16, 50, 59, 60, 73, 74, 85, 97, 135, 161, 182.
46 Tamże, il. 35, 43, 89, 115.
47 Tamże, il. 44.
45