DOI Artikel:
Szlezynger, Piotr Stanisław: Brama zamku Lubomirskich w Nowym Wiśniczu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20544#0106
7. Nowy Wiśnicz, zamek Lubomirskich. Tajemne wyjście
z zamku w kurtynie północnej fortyfikacji bastionowych,
2. ćwierć XVII w., stan z r. 1994 (fot. autor)
konsekwentnie. W połowie wysokości ścian dosta-
wiono dwie potężne ślimacznicowe przypory, ujmu-
jące wejścia dla pieszych. Są to w istocie mury
oporowe dolnej partii walu obronnego. Wysokość
trójkąta sylwety bramy stanowi połowę jego pod-
stawy — boki nachylone są pod kątem 45°. W poło-
wie wysokości trójkąta sylwety ulega on skręceniu
o 90° i przekształceniu w monumentalne przypory.
Środkowy otwór bramy ograniczają rustykowane
półkolumny toskańskie. Spoczywają one na uprosz-
czonych bazach attyckich. Na zredukowanym ar-
16 A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Malopolsce, War-
szawa 1962, s. 118; M. Kretschmerów a, Portale domów
krakowskich XVII i XVIII wieku, Kraków 1957, s. 22; na wzorze
S. Serlia opiera się artykulacja portalu kamienicy Montelupich
chitrawie i fryzie wspiera się kilkakrotnie przełama-
ny gzyms. Otwory bramy zamknięte są wysokimi,
rustykowanymi klińcami ze zwornikiem wysunię-
tym na osi fasady. Woluty nad bocznymi przejś-
ciami są ostrzejsze, mocniej załamane niż w przyzie-
miu. Nad gzymsem umieszczono tablicę z inskryp-
cją, a na szczycie nadstawę ujętą wolutami z prze-
rwanym przyczółkiem i ozdobnym kartuszem z her-
bem Szreniawa. Całość jest rustykowana, a potężne
opaski jakby przykuwają półkolumny do lica. Roz-
staw osi kolumn równy jest odległości gzymsu od
poziomu wjazdu-półwałka oszkarpowania wału; po-
dobnie jak w proporcjach wymiarów poszczegól-
nych elementów fasady wynika to z prostych sto-
sunków liczbowych16. Toskanę wiązali teoretycy
XVI w. zgodnie z zasadą stosowności z architekturą
wojskową. W nowożytnej teorii architektury kła-
dziono nacisk na semantyczne aspekty teorii porząd-
ku. Brama dobrze komponuje się z nieznacznie
niższym wałem ziemnym. Formy architektoniczne
łączą forteczną powagę z potrzebami wystawności
rezydencji magnackiej. Zręczne zakomponowanie
bramy w stosunku do dziedzińca uznać można za
trafne rozwiązanie obronne i funkcjonalne, zgodne
zarazem z dążeniem do maksymalnej reprezentacyj-
ności.
Elewacja wewnętrzna bramy jest skromniejsza,
tynkowana, z nałożoną dekoracją z gładkich, for-
mowanych w sztablaturze pasów składających się na
geometryczne wzory. Trzy otwory przelotu ujęto
boniowanymi ciosami piaskowca. Architekt, podob-
nie jak na fasadzie, nadał elewacji sylwetę trójkąta,
podkreśloną spłaszczonymi, kamiennymi ślimaczni-
cami, ze ścianą szczytową nieznacznie przewyż-
szającą wał. Płaszczyznę ściany cechuje walorowe
zróżnicowanie kamiennych ram elewacji i otworów
w jej obrębie w stosunku do jaśniejszych tynków
(ryc. 9). Geometryczne podziały dekoracji są
wzorowane na ornamentyce okuciowej z serii
Dorica-ionica Jana Vredemana de Vries17 (ryc. 10).
Wraz z dekoracją sklepień sieni pałacu i klatki
schodowej należą do najwcześniejszych stiuków
w Wiśniczu. Odstępstwa tej dekoracji od wzorów
wynikły z dostosowania jej form do szczytu bramy
(obramienia przelotów nie są dekorowane).
Fasadę bramy, o dynamicznej, efektownej, ma-
nierystycznej w wyrazie architekturze, wzbogacono
monumentalnymi formami przypór-wolut o charak-
terze konstrukcyjnym, przesadnie wysokimi kliń-
w Krakowie, z ok. r. 1600 — półkolumny są, podobnie jak
w Wiśniczu, rystykowane i ujęte „klamrami’'.
17 J. Vredeman de Vries, Das Erst Buch gemacht auff
de zwey colonnen, Antverpiae 1565, ryc. E.
102
z zamku w kurtynie północnej fortyfikacji bastionowych,
2. ćwierć XVII w., stan z r. 1994 (fot. autor)
konsekwentnie. W połowie wysokości ścian dosta-
wiono dwie potężne ślimacznicowe przypory, ujmu-
jące wejścia dla pieszych. Są to w istocie mury
oporowe dolnej partii walu obronnego. Wysokość
trójkąta sylwety bramy stanowi połowę jego pod-
stawy — boki nachylone są pod kątem 45°. W poło-
wie wysokości trójkąta sylwety ulega on skręceniu
o 90° i przekształceniu w monumentalne przypory.
Środkowy otwór bramy ograniczają rustykowane
półkolumny toskańskie. Spoczywają one na uprosz-
czonych bazach attyckich. Na zredukowanym ar-
16 A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Malopolsce, War-
szawa 1962, s. 118; M. Kretschmerów a, Portale domów
krakowskich XVII i XVIII wieku, Kraków 1957, s. 22; na wzorze
S. Serlia opiera się artykulacja portalu kamienicy Montelupich
chitrawie i fryzie wspiera się kilkakrotnie przełama-
ny gzyms. Otwory bramy zamknięte są wysokimi,
rustykowanymi klińcami ze zwornikiem wysunię-
tym na osi fasady. Woluty nad bocznymi przejś-
ciami są ostrzejsze, mocniej załamane niż w przyzie-
miu. Nad gzymsem umieszczono tablicę z inskryp-
cją, a na szczycie nadstawę ujętą wolutami z prze-
rwanym przyczółkiem i ozdobnym kartuszem z her-
bem Szreniawa. Całość jest rustykowana, a potężne
opaski jakby przykuwają półkolumny do lica. Roz-
staw osi kolumn równy jest odległości gzymsu od
poziomu wjazdu-półwałka oszkarpowania wału; po-
dobnie jak w proporcjach wymiarów poszczegól-
nych elementów fasady wynika to z prostych sto-
sunków liczbowych16. Toskanę wiązali teoretycy
XVI w. zgodnie z zasadą stosowności z architekturą
wojskową. W nowożytnej teorii architektury kła-
dziono nacisk na semantyczne aspekty teorii porząd-
ku. Brama dobrze komponuje się z nieznacznie
niższym wałem ziemnym. Formy architektoniczne
łączą forteczną powagę z potrzebami wystawności
rezydencji magnackiej. Zręczne zakomponowanie
bramy w stosunku do dziedzińca uznać można za
trafne rozwiązanie obronne i funkcjonalne, zgodne
zarazem z dążeniem do maksymalnej reprezentacyj-
ności.
Elewacja wewnętrzna bramy jest skromniejsza,
tynkowana, z nałożoną dekoracją z gładkich, for-
mowanych w sztablaturze pasów składających się na
geometryczne wzory. Trzy otwory przelotu ujęto
boniowanymi ciosami piaskowca. Architekt, podob-
nie jak na fasadzie, nadał elewacji sylwetę trójkąta,
podkreśloną spłaszczonymi, kamiennymi ślimaczni-
cami, ze ścianą szczytową nieznacznie przewyż-
szającą wał. Płaszczyznę ściany cechuje walorowe
zróżnicowanie kamiennych ram elewacji i otworów
w jej obrębie w stosunku do jaśniejszych tynków
(ryc. 9). Geometryczne podziały dekoracji są
wzorowane na ornamentyce okuciowej z serii
Dorica-ionica Jana Vredemana de Vries17 (ryc. 10).
Wraz z dekoracją sklepień sieni pałacu i klatki
schodowej należą do najwcześniejszych stiuków
w Wiśniczu. Odstępstwa tej dekoracji od wzorów
wynikły z dostosowania jej form do szczytu bramy
(obramienia przelotów nie są dekorowane).
Fasadę bramy, o dynamicznej, efektownej, ma-
nierystycznej w wyrazie architekturze, wzbogacono
monumentalnymi formami przypór-wolut o charak-
terze konstrukcyjnym, przesadnie wysokimi kliń-
w Krakowie, z ok. r. 1600 — półkolumny są, podobnie jak
w Wiśniczu, rystykowane i ujęte „klamrami’'.
17 J. Vredeman de Vries, Das Erst Buch gemacht auff
de zwey colonnen, Antverpiae 1565, ryc. E.
102