DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Metody badania dekoracji średniowiecznych psałterzy
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20622#0102
w badaniach nad dekoracją tego typu rękopisów.
Podział (distinguere) psałterza otwierał bowiem drogę
nie tylko do łatwego posługiwania się tekstem w celu
recytowania (lectio) lub śpiewania, lecz także do cichej
meditatio nad słowem, uruchamiając pamięć (memoria)
i zapisaną w niej wiedzę oraz zasady moralne; cnota
bowiem to w myśleniu scholastycznym habitus5.
Przypomnę, o czym zresztą częściowo pisze Zięt-
kiewicz-Kotz (s. 36, przyp.3), że najstarsze podziały
psałterza to podział: na dwie części (tzw. grecki
lub bizantyński, psalmy 1—76; 77—150) względ-
nie na trzy (tzw. irlandzki, psalmy 1—50; 51—100;
101—150, odmawiane w wigilię jutrzni, w czasie
jutrzni oraz podczas nieszporów). Inne to podział
siedmiodzielny oraz ośmiodzielny, czyli benedyktyń-
ski6. Ten ostatni, przyjęty w kościele zachodnim, jak
i wschodnim, obejmuje 150 psalmów odmawianych,
zgodnie z tradycją sięgającą w. VIII, od niedzieli do
soboty, w godzinach nocnych (ymatutinum) i dzien-
nych (laudesy, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory,
kompleta)7. Przeznaczony był dla kleru świeckiego,
kanoników, księży i kleryków związanych z kate-
drami i kolegiatami, a z czasem stał się wzorem dla
rzymskiego oficjum, zatwierdzonego przez papieża
Grzegorza Wielkiego8 *. Ponadto istniały kompilacje
podziału trój- i ośmiodzielnego, a w różnych wspól-
notach monastycznych liczba godzin kanonicznych
dochodziła do dwunastu, a nawet ją przekraczała
w związku z zasadą nieustannej chwały Boga (lans
perenniśf. Wspomniany przez Haseloffa podział
na dziesięć godzin kanonicznych, czyli połączenie
podziału trójdzielnego i ośmiodzielnego, stosowany
był — jego zdaniem — w Niderlandach, gdzie produk-
cją rękopisów liturgicznych zajmowali się skupieni
w miastach franciszkanie i dominikanie10.
Określony podział psałterza warunkował wpro-
wadzenie dużych inicjałów, które np. w układzie
ośmiodzielnym, ułatwiały szybkie odnalezienie psal-
mów ferialnych: 1, 26, 38, 52, 68, 80, 97, 109- Małe
inicjały oznaczały natomiast psalmy przypadające na
5 Tamże, s. 256-257.
6 K. Borowczyk, S. Cichy, W. Góralski, Godziny
kanoniczne [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski i in.,
V, Lublin 1989, szp. 1241—1243; H. Paprocki, Godziny ka-
noniczne. W kościołach wschodnich [w:] Encyklopedia katolicka...,
szp. 1243-1245; K. van der Horst, W. Noel, W. C. M.
Wurstefeld, Ehe Utrecht Psalter in Medieval Art. Picturing the
Psalms ofDavid, Utrecht 1986, s. 39.
7 Haseloff, o.c., s. 6; Borowczyk, Cichy, Góralski,
o.c., szp. 1241-1245; Horst, Noel, Wurstefeld, o.c.,
s. 38-40.
8 Istniały ponadto podziały Cezarego z Arles (w. VI) tzw.
galijski, Kolumbana Młodszego (w. VII), czyli celtycki i Izy-
kolejne godziny kanoniczne w ciągu dnia, również te,
które odmawiano w godzinach nocnych od niedzieli
do soboty i w czasie nieszporów także od niedzieli do
soboty11. Związany z ośmiogodzinnym podziałem
godzin kanonicznych podział dekoracji psałterzy, od r.
1230 powszechnie stosowany we Francji i Włoszech,
łączy się z określoną ikonografią dużych inicjałów.
Początkowo, zwłaszcza w psałterzach angielskich, są
to sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunki
Dawida, a od w. XIII, we Francji — sceny nawiązujące
do pierwszych słów danego psalmu.
W układzie dziesięciodzielnym, który miano
zarzucić już w 2. ćwierci w. XIII, dodano jak pisze
Ziętkiewicz-Kotz, dwa psalmy 51 i 101 (s. 40). Róż-
norodność scen, które występują w inicjale psalmu
51 w psałterzach franko-flamandzkich, jest właśnie
przedmiotem rozważań Autorki. Są to wizerunki:
król i niedźwiedź (s. 36, ił. 1), król i postać z rogatą
głową (s. 36, il. 2) oraz król i bliżej nieokreślony
czarny kształt (s. 37, il. 3), które Autorka, idąc
zresztą za Haseloffem, określa wspólną nazwą „Da-
wid i szatan”. Inne sceny w inicjałach psalmu 51
w psałterzach franko-flamandzkich to: mężczyzna
z mieczem, który godzi w znajdującą się przed nim
postać (s. 43, il. 7, 8), czyli scena nazwana przez
Ziętkiewicz-Kotz „Ścięcie mężczyzny”, dalej postać
kobieca lub męska, która przebija się mieczem (s. 44,
il. 9, 10), identyfikowana jako „Kobieta przebijająca
się mieczem” oraz „Samobójstwo Saula”, w końcu
postać wkładająca sakiewkę do skrzyni (s. 48, il. 15,
16) określona jako „Skąpiec”.
Można zapytać przekornie, skąd wiadomo, że
szatan vel diabeł ma wygląd niedźwiedzia i czy postać
z rogami na głowie to zawsze szatan? Odwołam się
do samego diabła, gdyż omawia on swój wygląd, od-
powiadając na pytanie Woźnego w dziele Geoffreya
Chaucera Opowieści kanterb eryjskie.
„W różnej postaci ludziom się objawiam,
Raz jako człowiek, to znów jako pawian
dora z Sewilii (w. VII) stosowany w Hiszpanii. B. Nadol-
ski, Galicki ryt [w:] Encyklopedia katolicka..., szp. 821—822;
W! Bomba, Iroszkocki ryt [w:] Encyklopedia katolicka, VII, Lub-
lin 1997, szp. 490; Horst, Noel, Wurstefeld, o.c., s. 39-
9 Borowczyk, Cichy, Góralski,/.c.
10 Haseloff, o.c., s. 75. We francuskim psałterzu
dziesięciodzielnym, opracowanym przez L. M. C. Ran dali
(Medieval and Renaissance Manuscripts in the Walters Art Gallery
I, France, 875—1420, Baltimore and London 1989, kat. 48 (W.
109), s. 115, zamiast psalmu 51 jest psalm 52.
11 Horst, Noel, Wurstefeld, o.c., s. 38—40. Były to:
w godzinach nocnych w niedzielę psalmy 1—3, 6—20; w po-
niedziałek 26—37; we wtorek 38—41, 43—49, 51; w środę 52,
96
Podział (distinguere) psałterza otwierał bowiem drogę
nie tylko do łatwego posługiwania się tekstem w celu
recytowania (lectio) lub śpiewania, lecz także do cichej
meditatio nad słowem, uruchamiając pamięć (memoria)
i zapisaną w niej wiedzę oraz zasady moralne; cnota
bowiem to w myśleniu scholastycznym habitus5.
Przypomnę, o czym zresztą częściowo pisze Zięt-
kiewicz-Kotz (s. 36, przyp.3), że najstarsze podziały
psałterza to podział: na dwie części (tzw. grecki
lub bizantyński, psalmy 1—76; 77—150) względ-
nie na trzy (tzw. irlandzki, psalmy 1—50; 51—100;
101—150, odmawiane w wigilię jutrzni, w czasie
jutrzni oraz podczas nieszporów). Inne to podział
siedmiodzielny oraz ośmiodzielny, czyli benedyktyń-
ski6. Ten ostatni, przyjęty w kościele zachodnim, jak
i wschodnim, obejmuje 150 psalmów odmawianych,
zgodnie z tradycją sięgającą w. VIII, od niedzieli do
soboty, w godzinach nocnych (ymatutinum) i dzien-
nych (laudesy, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory,
kompleta)7. Przeznaczony był dla kleru świeckiego,
kanoników, księży i kleryków związanych z kate-
drami i kolegiatami, a z czasem stał się wzorem dla
rzymskiego oficjum, zatwierdzonego przez papieża
Grzegorza Wielkiego8 *. Ponadto istniały kompilacje
podziału trój- i ośmiodzielnego, a w różnych wspól-
notach monastycznych liczba godzin kanonicznych
dochodziła do dwunastu, a nawet ją przekraczała
w związku z zasadą nieustannej chwały Boga (lans
perenniśf. Wspomniany przez Haseloffa podział
na dziesięć godzin kanonicznych, czyli połączenie
podziału trójdzielnego i ośmiodzielnego, stosowany
był — jego zdaniem — w Niderlandach, gdzie produk-
cją rękopisów liturgicznych zajmowali się skupieni
w miastach franciszkanie i dominikanie10.
Określony podział psałterza warunkował wpro-
wadzenie dużych inicjałów, które np. w układzie
ośmiodzielnym, ułatwiały szybkie odnalezienie psal-
mów ferialnych: 1, 26, 38, 52, 68, 80, 97, 109- Małe
inicjały oznaczały natomiast psalmy przypadające na
5 Tamże, s. 256-257.
6 K. Borowczyk, S. Cichy, W. Góralski, Godziny
kanoniczne [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski i in.,
V, Lublin 1989, szp. 1241—1243; H. Paprocki, Godziny ka-
noniczne. W kościołach wschodnich [w:] Encyklopedia katolicka...,
szp. 1243-1245; K. van der Horst, W. Noel, W. C. M.
Wurstefeld, Ehe Utrecht Psalter in Medieval Art. Picturing the
Psalms ofDavid, Utrecht 1986, s. 39.
7 Haseloff, o.c., s. 6; Borowczyk, Cichy, Góralski,
o.c., szp. 1241-1245; Horst, Noel, Wurstefeld, o.c.,
s. 38-40.
8 Istniały ponadto podziały Cezarego z Arles (w. VI) tzw.
galijski, Kolumbana Młodszego (w. VII), czyli celtycki i Izy-
kolejne godziny kanoniczne w ciągu dnia, również te,
które odmawiano w godzinach nocnych od niedzieli
do soboty i w czasie nieszporów także od niedzieli do
soboty11. Związany z ośmiogodzinnym podziałem
godzin kanonicznych podział dekoracji psałterzy, od r.
1230 powszechnie stosowany we Francji i Włoszech,
łączy się z określoną ikonografią dużych inicjałów.
Początkowo, zwłaszcza w psałterzach angielskich, są
to sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunki
Dawida, a od w. XIII, we Francji — sceny nawiązujące
do pierwszych słów danego psalmu.
W układzie dziesięciodzielnym, który miano
zarzucić już w 2. ćwierci w. XIII, dodano jak pisze
Ziętkiewicz-Kotz, dwa psalmy 51 i 101 (s. 40). Róż-
norodność scen, które występują w inicjale psalmu
51 w psałterzach franko-flamandzkich, jest właśnie
przedmiotem rozważań Autorki. Są to wizerunki:
król i niedźwiedź (s. 36, ił. 1), król i postać z rogatą
głową (s. 36, il. 2) oraz król i bliżej nieokreślony
czarny kształt (s. 37, il. 3), które Autorka, idąc
zresztą za Haseloffem, określa wspólną nazwą „Da-
wid i szatan”. Inne sceny w inicjałach psalmu 51
w psałterzach franko-flamandzkich to: mężczyzna
z mieczem, który godzi w znajdującą się przed nim
postać (s. 43, il. 7, 8), czyli scena nazwana przez
Ziętkiewicz-Kotz „Ścięcie mężczyzny”, dalej postać
kobieca lub męska, która przebija się mieczem (s. 44,
il. 9, 10), identyfikowana jako „Kobieta przebijająca
się mieczem” oraz „Samobójstwo Saula”, w końcu
postać wkładająca sakiewkę do skrzyni (s. 48, il. 15,
16) określona jako „Skąpiec”.
Można zapytać przekornie, skąd wiadomo, że
szatan vel diabeł ma wygląd niedźwiedzia i czy postać
z rogami na głowie to zawsze szatan? Odwołam się
do samego diabła, gdyż omawia on swój wygląd, od-
powiadając na pytanie Woźnego w dziele Geoffreya
Chaucera Opowieści kanterb eryjskie.
„W różnej postaci ludziom się objawiam,
Raz jako człowiek, to znów jako pawian
dora z Sewilii (w. VII) stosowany w Hiszpanii. B. Nadol-
ski, Galicki ryt [w:] Encyklopedia katolicka..., szp. 821—822;
W! Bomba, Iroszkocki ryt [w:] Encyklopedia katolicka, VII, Lub-
lin 1997, szp. 490; Horst, Noel, Wurstefeld, o.c., s. 39-
9 Borowczyk, Cichy, Góralski,/.c.
10 Haseloff, o.c., s. 75. We francuskim psałterzu
dziesięciodzielnym, opracowanym przez L. M. C. Ran dali
(Medieval and Renaissance Manuscripts in the Walters Art Gallery
I, France, 875—1420, Baltimore and London 1989, kat. 48 (W.
109), s. 115, zamiast psalmu 51 jest psalm 52.
11 Horst, Noel, Wurstefeld, o.c., s. 38—40. Były to:
w godzinach nocnych w niedzielę psalmy 1—3, 6—20; w po-
niedziałek 26—37; we wtorek 38—41, 43—49, 51; w środę 52,
96