DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.56678#0079
II
IKONY MA TKI BOSKIEJ Z DZIECIĄ TKIEM
W OTOCZENIUPROROKÓIVLUB APOSTOŁÓW
- IKONOGRAFIA I SENS IDEOWY
Wobec skali występowania ikon określonych w tytule konieczne stało się rozpatrzenie
poszczególnych ikon z prorokami bądź apostołami pod kątem powtarzalności ewentualnie
wyjątkowości występujących w nich układów postaci w polach oraz cytatów na zwojach
proroków i hymnografów. Przyjąłem, że warto jest podjąć próbę tej analizy, jeśli choć
w niewielkim stopniu mogłaby się ona przyczynić do wyjaśnienia okoliczności powstania
konkretnych dzieł. Porównanie takie stwarza szansę wyodrębnienia dzieł wyraźnie wyróż-
niających się niespotykanym ustawieniem lub wyborem postaci.
Ikony zachodnioruskie cechuje zarazem powtarzalność ogólnego schematu kompozy-
cyjnego, jak i dowolność w wyborze postaci i ich ustawienia. Co wpływało zatem na wybór
postaci i ich ustawienie - wierność wobec naśladowanych wzorów, indywidualne koncep-
cje twórcy czy świadome poszukiwanie nowych rozwiązań w oparciu o gotowy model?
Zastanawiające jest, czy jeśli artysta modyfikował ogólnie przyjęty schemat, czynił to
w celu uniknięcia monotonii czy też z chęci doboru najbardziej właściwych postaci. Poszu-
kując sposobu przeprowadzenia analizy, uznałem, że najbardziej efektywny będzie prze-
gląd ikon w kolejności zgodnej z ustanowioną tu chronologią, dzięki czemu mogłem roz-
patrywać każdy kolejny ich przykład przynajmniej hipotetycznie jako dzieło późniejsze,
którego twórca, według kolejnego, zdecydowanie bardziej sztucznego założenia, musiał się
ustosunkowywać do dzieł powstałych wcześniej. Te dwa założenia, mimo owej sztuczno-
ści, pozwoliły jednakże, jak mniemam, uchwycić pewną ewolucyjność i prawidłowości,
których przyczyny pozostaną w sferze hipotez.
A. Analiza wariantów ustawienia postaci w polach - analogie i różnice
w dziełach innych szkół i regionów
1. Archaniołowie
Dobór archaniołów był praktycznie jedynym, jaki nie podlegał w analizowanych iko-
nach zmianie. O ile się pojawiali w narożach, byli to archaniołowie Michał oraz Gabriel.
Regułą nie tylko w ikonach zachodnioruskich, lecz i w malarstwie innych regionów, było
umieszczanie po prawicy Marii z Jezusem archanioła Michała, a po lewicy - Gabriela, przy
IKONY MA TKI BOSKIEJ Z DZIECIĄ TKIEM
W OTOCZENIUPROROKÓIVLUB APOSTOŁÓW
- IKONOGRAFIA I SENS IDEOWY
Wobec skali występowania ikon określonych w tytule konieczne stało się rozpatrzenie
poszczególnych ikon z prorokami bądź apostołami pod kątem powtarzalności ewentualnie
wyjątkowości występujących w nich układów postaci w polach oraz cytatów na zwojach
proroków i hymnografów. Przyjąłem, że warto jest podjąć próbę tej analizy, jeśli choć
w niewielkim stopniu mogłaby się ona przyczynić do wyjaśnienia okoliczności powstania
konkretnych dzieł. Porównanie takie stwarza szansę wyodrębnienia dzieł wyraźnie wyróż-
niających się niespotykanym ustawieniem lub wyborem postaci.
Ikony zachodnioruskie cechuje zarazem powtarzalność ogólnego schematu kompozy-
cyjnego, jak i dowolność w wyborze postaci i ich ustawienia. Co wpływało zatem na wybór
postaci i ich ustawienie - wierność wobec naśladowanych wzorów, indywidualne koncep-
cje twórcy czy świadome poszukiwanie nowych rozwiązań w oparciu o gotowy model?
Zastanawiające jest, czy jeśli artysta modyfikował ogólnie przyjęty schemat, czynił to
w celu uniknięcia monotonii czy też z chęci doboru najbardziej właściwych postaci. Poszu-
kując sposobu przeprowadzenia analizy, uznałem, że najbardziej efektywny będzie prze-
gląd ikon w kolejności zgodnej z ustanowioną tu chronologią, dzięki czemu mogłem roz-
patrywać każdy kolejny ich przykład przynajmniej hipotetycznie jako dzieło późniejsze,
którego twórca, według kolejnego, zdecydowanie bardziej sztucznego założenia, musiał się
ustosunkowywać do dzieł powstałych wcześniej. Te dwa założenia, mimo owej sztuczno-
ści, pozwoliły jednakże, jak mniemam, uchwycić pewną ewolucyjność i prawidłowości,
których przyczyny pozostaną w sferze hipotez.
A. Analiza wariantów ustawienia postaci w polach - analogie i różnice
w dziełach innych szkół i regionów
1. Archaniołowie
Dobór archaniołów był praktycznie jedynym, jaki nie podlegał w analizowanych iko-
nach zmianie. O ile się pojawiali w narożach, byli to archaniołowie Michał oraz Gabriel.
Regułą nie tylko w ikonach zachodnioruskich, lecz i w malarstwie innych regionów, było
umieszczanie po prawicy Marii z Jezusem archanioła Michała, a po lewicy - Gabriela, przy