DOI Artikel:
Rodzińska-Chorąży, Teresa: Kościół pod wezwaniem św. Pawła na Zawodziu w Kaliszu - na tle architektury romańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19069#0127
masywna wieża o rzucie poziomym stojącego prostokąta. Po trzecie zaś, ist-
nienie empory zachodniej wpisuje ten kościół w szeroką panoramę budowli
powiązanych ze sobą formalnie i ideowo, a wyróżniających się właśnie empo-
rą- miejscem o różnorodnej strukturze i wielopłaszczyznowym znaczeniu.
Rzut poziomy kościoła, w którym na osi wschód-zachód występują kolej-
no trzy elementy: apsyda (z przęsłem prezbiterialnym lub bez), czworobocz-
na lub kolista nawa oraz czworoboczna lub okrągła w planie wieża - nie jest
czymś wyjątkowym w architekturze wczesnego i dojrzałego średniowiecza.
Często spotkać go można w architekturze naszych południowych sąsiadów:
Czech, Moraw i Słowacji, a także w ottońskiej i romańskiej architekturze Nie-
miec, zwłaszcza wschodnich (ryc. 3)4.
Jednoosiowa i trój elementowa kompozycja bryły kościoła występuje na
ziemiach polskich już we wczesnej fazie rozwoju architektury kamiennej
i dotyczy budowli centralnych. Najlepszym tego przykładem jest tzw. kościół
B na Wawelu, datowany na przełom X i XI lub 1. połowę XI stulecia5. W tym
przypadku do kolistej nawy otwierają się od wschodu i zachodu dwie apsy-
dy, i chociaż nie ma żadnych przesłanek, by zachodnią z nich rekonstruować
jako wieżę, ich wysokość mogła nie być równa, biorąc pod uwagę obecność
empory wbudowanej w apsydę zachodnią6. Podobną kompozycję mógł two-
rzyć aneks, być może w formie wieży zachodniej, który został zapewne dobu-
dowany do praskiej rotundy św. Wita w 3 ćwierci X w.7, następnie zaś wieża
pojawiła się jako mocny akcent wertykalny w rotundzie św. Jerzego na górze
Rip pod koniec XI w. Występuje ona w kilku dalszych przykładach: czeskich,
morawskich, węgierskich i w ziemi halickiej, powielając trzyczęściowy sche-
mat kompozycji w budowlach centralnych. W Polsce późnym przykładem ta-
kiej realizacji jest pochodząca z przełomu XII i XIII wieku rotunda św. Pro-
4 Mapę ukazującą rozmieszczenie tego typu kościołów na terenach Czech i Niemiec pu-
blikował za Bachmannem (E. Bachmann. Kunstlandschaften im romanischen Kleinkirchenbau
Deutschlands, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunstwissenschaft" 8, 1941). A. Toma-
szewski. Romańskie kościoły z emporami zachodnimi. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1974, s. 12.
5 M. Fraś, S. Kozieł, Przedromański kościół B na Wawelu w świetle badań archeologicznych
w lalach 1991-1992, w: „Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych PAN, O/Kraków" 37.
1993 (1994), cz. 1, s. 9-10; J. Firlet, Wawelska rezydencja władcy około roku 1000, w: Polska
na przełomie I i II tysiąclecia, Poznań 2001. s. 313.
6 Jak dotąd jedynym wzorem dla wawelskiej rotundy B jest kościół nr 9 w Mikulczycach.
którego rekonstrukcja (według niektórych badaczy) zakłada możliwość istnienia zachod-
niej apsydy w formie wieży, M. Vanćo, Stredoveke rotundy na Slorensku, Bratislava 2000,
s. 37^18.
7 Z. Pianowski. Uwagi o początkach architektur}- na ziemiach czeskich, w: Polska na prze-
łomie I i II tysiąclecia (przyp. 5), s. 359-362.
124
nienie empory zachodniej wpisuje ten kościół w szeroką panoramę budowli
powiązanych ze sobą formalnie i ideowo, a wyróżniających się właśnie empo-
rą- miejscem o różnorodnej strukturze i wielopłaszczyznowym znaczeniu.
Rzut poziomy kościoła, w którym na osi wschód-zachód występują kolej-
no trzy elementy: apsyda (z przęsłem prezbiterialnym lub bez), czworobocz-
na lub kolista nawa oraz czworoboczna lub okrągła w planie wieża - nie jest
czymś wyjątkowym w architekturze wczesnego i dojrzałego średniowiecza.
Często spotkać go można w architekturze naszych południowych sąsiadów:
Czech, Moraw i Słowacji, a także w ottońskiej i romańskiej architekturze Nie-
miec, zwłaszcza wschodnich (ryc. 3)4.
Jednoosiowa i trój elementowa kompozycja bryły kościoła występuje na
ziemiach polskich już we wczesnej fazie rozwoju architektury kamiennej
i dotyczy budowli centralnych. Najlepszym tego przykładem jest tzw. kościół
B na Wawelu, datowany na przełom X i XI lub 1. połowę XI stulecia5. W tym
przypadku do kolistej nawy otwierają się od wschodu i zachodu dwie apsy-
dy, i chociaż nie ma żadnych przesłanek, by zachodnią z nich rekonstruować
jako wieżę, ich wysokość mogła nie być równa, biorąc pod uwagę obecność
empory wbudowanej w apsydę zachodnią6. Podobną kompozycję mógł two-
rzyć aneks, być może w formie wieży zachodniej, który został zapewne dobu-
dowany do praskiej rotundy św. Wita w 3 ćwierci X w.7, następnie zaś wieża
pojawiła się jako mocny akcent wertykalny w rotundzie św. Jerzego na górze
Rip pod koniec XI w. Występuje ona w kilku dalszych przykładach: czeskich,
morawskich, węgierskich i w ziemi halickiej, powielając trzyczęściowy sche-
mat kompozycji w budowlach centralnych. W Polsce późnym przykładem ta-
kiej realizacji jest pochodząca z przełomu XII i XIII wieku rotunda św. Pro-
4 Mapę ukazującą rozmieszczenie tego typu kościołów na terenach Czech i Niemiec pu-
blikował za Bachmannem (E. Bachmann. Kunstlandschaften im romanischen Kleinkirchenbau
Deutschlands, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunstwissenschaft" 8, 1941). A. Toma-
szewski. Romańskie kościoły z emporami zachodnimi. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1974, s. 12.
5 M. Fraś, S. Kozieł, Przedromański kościół B na Wawelu w świetle badań archeologicznych
w lalach 1991-1992, w: „Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych PAN, O/Kraków" 37.
1993 (1994), cz. 1, s. 9-10; J. Firlet, Wawelska rezydencja władcy około roku 1000, w: Polska
na przełomie I i II tysiąclecia, Poznań 2001. s. 313.
6 Jak dotąd jedynym wzorem dla wawelskiej rotundy B jest kościół nr 9 w Mikulczycach.
którego rekonstrukcja (według niektórych badaczy) zakłada możliwość istnienia zachod-
niej apsydy w formie wieży, M. Vanćo, Stredoveke rotundy na Slorensku, Bratislava 2000,
s. 37^18.
7 Z. Pianowski. Uwagi o początkach architektur}- na ziemiach czeskich, w: Polska na prze-
łomie I i II tysiąclecia (przyp. 5), s. 359-362.
124