DOI Artikel:
Utzig, Joanna: Średniowieczne witraże a Biblia pauperum - problem wzajemnych relacji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27279#0074
1. Sankt Florian, Stiftsbi-
bliothek, CSF III, 207, Biblia
Pauperum, fol. 2v.
Wg A. Henry, Biblia Paupe-
rum. A Facsimile Edition,
Adlershot 1987, s. 5
opracowaniami tego tematu są książki Henrika Cornella
oraz Gerharda Schmidta4. Kodeks Biblii pauperum składa
się z co najmniej trzydziestu czterech grup obrazowo-
-tekstowych, których liczba w późniejszych egzempla-
rzach bywała zwiększana aż do pięćdziesięciu5. Owe gru-
py przeważnie umieszczano po dwie na jednej stronie
(ii. i, 2). W centrum każdej z grup ukazano jedną scenę
nowotestamentową, której przyporządkowano jej zapo-
wiedzi: dwa wydarzenia ze Starego Testamentu oraz po-
stacie proroków. Już we wczesnych, czternastowiecznych
rękopisach można zaobserwować dużą różnorodność
w zakresie liczby scen, kompozycji stron, a niekiedy także
zestawień typologicznych. Z uwagi na zasadnicze różnice
między rękopisami, Schmidt zaproponował szczegółowy
podział na trzy rodziny: austriacką, weimarską i bawarską
oraz szereg podrodzin. Zdecydowana większość rękopi-
sów zawiera zarówno tekst („lekcje” biblijne odnoszące
się do scen ze Starego Testamentu, tituli scen, treści pro-
roctw), jak i ilustracje (zajmujące większą część kart).
Istnieją również egzemplarze bez obrazów, zachowujące jednak bardzo charak-
terystyczny schemat graficzny kart6. Przeważnie poszczególne serie obrazów
4 Zob.: H. Cornell, Biblia Pauperum, Stockholm 1925; G. Schmidt, Die Armenbibeln des XIV. Jahrhun-
derts, Graz-K5ln 1959 (rec.: H. Brauer,„Zeitschrift fur Kunstgeschichte”, 23,1960, z. 3/4, s. 278-284;
R.A. Koch, „Specuium” 36,1961, nr 1, s. 179-181). Na typologii Schmidta opieram używane dalej
określenia „rodzin” i „podrodzin”. Badacz jest niemal „monopolistą” tematu, zredagował bo-
wiem również odnośne hasła w kilku leksykonach i encyklopediach, zob.: G. Schmidt, A. Weck-
werth, Biblia pauperum, Armenbibel, w: Lexikon der christlichen Ikonographie, Roma-Freiburg-
-Basel-Wien 1968, szp. 293-298; G. Schmidt, Bibbia deipoveri, w: Enciclopedia delTarte medievale,
t. 3, Roma 1992, s. 487-491; idem, Biblia Pauperum, w: The Dictionary ofArt, red. J. Turner, t. 4, New
York 1996, s. 11-12. Zob. też: S. Beissel, Eine Missale aus Hildesheim und die Anfange der Armenbibel,
„Zeitschrift fur christliche Kunst” 15,1902, nr 10, s. 265-274,308-318; F.J. Luttor, Biblia Pauperum.
Studie zur Herstellung eines inneren Systems, Veszprem 1912; H. Engelhardt, Der theologische Gehalt
der Biblia Pauperum, Strassburg 1927; H. Rost, Die Bibel im Mittelalter. Beitrdge zur Geschichte und
Bibliographie der Bibel, Augsburg 1939, szczeg. s. 232-236; A. Weckwerth, Die Zweckbestimmung der
Armenbibel und die Bedeutung ihres Namens,„Zeitschrift fur Kirchengeschichte”, 68,1957, s. 25-258;
F. Unterkircher, G. Schmidt, Die Wiener Biblia pauperum; Codex Vindobenensis 1198,1.1-3, Graz
1962; M. Berve, Die Armenbibel. Herkunft, Gestalt, Typologie. Dargestellt anhand von Miniaturen
aus der Handschrift Cpg 148 der Universitatsbibliothek Heidelberg, Beuron 1969; A. Weckwerth,
Der Name „Biblia pauperum”,„Zeitschrift fur Kirchengeschichte” 83,1972, s. 1-33; A. Henry, Biblia
Pauperum, Adlershot 1987; S. Rehm, Spiegel der Heilsgeschichte. Typologische Bildzyklen in der
Glasmalerei des 14. bis 16. Jahrhunderts im deutschsprachigen Raum, Frankfurt am Main 1999,
s. 23-25; N.H. Ott, Text und Bild - Schrift und Zahl. Zum mehrdimensionalen Beziehungssystem
zwischen Texten und Bildern in mittelalterlichen Handschriften, w: Wissen und neue Medien. Bilder
und Zeichen von 800 bis 2000, red. U. Schmitz, H. Wentzel, Berlin 2003, s. 65-74. W języku pols-
kim: H. Wegner, Biblia Ubogich (Biblia pauperum), w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz,
R. Łukaszyk, Z. Sułkowski, t. 2, Lublin 1989, szp. 452-454; R. Knapiński, Biblia Pauperum - rzecz
o dialogu słowa i obrazu, „Nauka” 4,2004, s. 133-164.
5 Termin „grupy (obrazowe)” (niem. Bildgruppeń) przejmuję za Schmidtem. U Cornella „grupa”
określa zespół rękopisów reprezentujących jeden typ i genetycznie ze sobą związanych, co
Schmidt zastąpił pojęciem „rodziny”.
6 Należy zwrócić uwagę na istnienie licznych odmian układów. Zestawienie schematów grup
obrazowych w poszczególnych rodzinach i podrodzinach zob. G. Schmidt, Die Armenbibeln,
s. 140.
72
ARTYKUŁY
Joanna Utzig
bliothek, CSF III, 207, Biblia
Pauperum, fol. 2v.
Wg A. Henry, Biblia Paupe-
rum. A Facsimile Edition,
Adlershot 1987, s. 5
opracowaniami tego tematu są książki Henrika Cornella
oraz Gerharda Schmidta4. Kodeks Biblii pauperum składa
się z co najmniej trzydziestu czterech grup obrazowo-
-tekstowych, których liczba w późniejszych egzempla-
rzach bywała zwiększana aż do pięćdziesięciu5. Owe gru-
py przeważnie umieszczano po dwie na jednej stronie
(ii. i, 2). W centrum każdej z grup ukazano jedną scenę
nowotestamentową, której przyporządkowano jej zapo-
wiedzi: dwa wydarzenia ze Starego Testamentu oraz po-
stacie proroków. Już we wczesnych, czternastowiecznych
rękopisach można zaobserwować dużą różnorodność
w zakresie liczby scen, kompozycji stron, a niekiedy także
zestawień typologicznych. Z uwagi na zasadnicze różnice
między rękopisami, Schmidt zaproponował szczegółowy
podział na trzy rodziny: austriacką, weimarską i bawarską
oraz szereg podrodzin. Zdecydowana większość rękopi-
sów zawiera zarówno tekst („lekcje” biblijne odnoszące
się do scen ze Starego Testamentu, tituli scen, treści pro-
roctw), jak i ilustracje (zajmujące większą część kart).
Istnieją również egzemplarze bez obrazów, zachowujące jednak bardzo charak-
terystyczny schemat graficzny kart6. Przeważnie poszczególne serie obrazów
4 Zob.: H. Cornell, Biblia Pauperum, Stockholm 1925; G. Schmidt, Die Armenbibeln des XIV. Jahrhun-
derts, Graz-K5ln 1959 (rec.: H. Brauer,„Zeitschrift fur Kunstgeschichte”, 23,1960, z. 3/4, s. 278-284;
R.A. Koch, „Specuium” 36,1961, nr 1, s. 179-181). Na typologii Schmidta opieram używane dalej
określenia „rodzin” i „podrodzin”. Badacz jest niemal „monopolistą” tematu, zredagował bo-
wiem również odnośne hasła w kilku leksykonach i encyklopediach, zob.: G. Schmidt, A. Weck-
werth, Biblia pauperum, Armenbibel, w: Lexikon der christlichen Ikonographie, Roma-Freiburg-
-Basel-Wien 1968, szp. 293-298; G. Schmidt, Bibbia deipoveri, w: Enciclopedia delTarte medievale,
t. 3, Roma 1992, s. 487-491; idem, Biblia Pauperum, w: The Dictionary ofArt, red. J. Turner, t. 4, New
York 1996, s. 11-12. Zob. też: S. Beissel, Eine Missale aus Hildesheim und die Anfange der Armenbibel,
„Zeitschrift fur christliche Kunst” 15,1902, nr 10, s. 265-274,308-318; F.J. Luttor, Biblia Pauperum.
Studie zur Herstellung eines inneren Systems, Veszprem 1912; H. Engelhardt, Der theologische Gehalt
der Biblia Pauperum, Strassburg 1927; H. Rost, Die Bibel im Mittelalter. Beitrdge zur Geschichte und
Bibliographie der Bibel, Augsburg 1939, szczeg. s. 232-236; A. Weckwerth, Die Zweckbestimmung der
Armenbibel und die Bedeutung ihres Namens,„Zeitschrift fur Kirchengeschichte”, 68,1957, s. 25-258;
F. Unterkircher, G. Schmidt, Die Wiener Biblia pauperum; Codex Vindobenensis 1198,1.1-3, Graz
1962; M. Berve, Die Armenbibel. Herkunft, Gestalt, Typologie. Dargestellt anhand von Miniaturen
aus der Handschrift Cpg 148 der Universitatsbibliothek Heidelberg, Beuron 1969; A. Weckwerth,
Der Name „Biblia pauperum”,„Zeitschrift fur Kirchengeschichte” 83,1972, s. 1-33; A. Henry, Biblia
Pauperum, Adlershot 1987; S. Rehm, Spiegel der Heilsgeschichte. Typologische Bildzyklen in der
Glasmalerei des 14. bis 16. Jahrhunderts im deutschsprachigen Raum, Frankfurt am Main 1999,
s. 23-25; N.H. Ott, Text und Bild - Schrift und Zahl. Zum mehrdimensionalen Beziehungssystem
zwischen Texten und Bildern in mittelalterlichen Handschriften, w: Wissen und neue Medien. Bilder
und Zeichen von 800 bis 2000, red. U. Schmitz, H. Wentzel, Berlin 2003, s. 65-74. W języku pols-
kim: H. Wegner, Biblia Ubogich (Biblia pauperum), w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz,
R. Łukaszyk, Z. Sułkowski, t. 2, Lublin 1989, szp. 452-454; R. Knapiński, Biblia Pauperum - rzecz
o dialogu słowa i obrazu, „Nauka” 4,2004, s. 133-164.
5 Termin „grupy (obrazowe)” (niem. Bildgruppeń) przejmuję za Schmidtem. U Cornella „grupa”
określa zespół rękopisów reprezentujących jeden typ i genetycznie ze sobą związanych, co
Schmidt zastąpił pojęciem „rodziny”.
6 Należy zwrócić uwagę na istnienie licznych odmian układów. Zestawienie schematów grup
obrazowych w poszczególnych rodzinach i podrodzinach zob. G. Schmidt, Die Armenbibeln,
s. 140.
72
ARTYKUŁY
Joanna Utzig