Modus: Prace z historii sztuki (16.2016)

w środowisku niemieckich Żydów odłamu reformowanego wprowadziło zmiany
w pojmowaniu funkcji synagogi, a co za tym idzie - reorganizację jej formy. xix wiek
zrodził więc drugi, diametralnie różny od dotychczasowego typ synagog. Mimo to,
oba w podobnym stopniu przejęły i dostosowały do swoich potrzeb formy arty-
styczne dominujące wówczas w architekturze europejskiej, a rozpowszechnienie się
rozwiązań stosowanych w synagogach reformowanych dodatkowo doprowadziło do
rozluźnienia niektórych zasad obowiązujących dotąd w budownictwie i dekoracji
bożnic ortodoksyjnych. Jednak nowe synagogi ortodoksyjne powstawały tylko tam,
gdzie z powodu migracji zarobkowej wymagał tego wzrost liczby wiernych, albo
gdy katastrofa zmuszała gminę do wzniesienia nowej. W pozostałych przypadkach
ograniczano się zazwyczaj do drobnych prac remontowych, w wyniku których na
przykład nadawano budowli nową dekorację architektoniczną.
Wznoszenie synagog przy użyciu form zaczerpniętych z architektury nieży-
dowskiej nie było zjawiskiem nowym. Od średniowiecza Żydzi budowali swoje
domy modlitwy wykorzystując techniki, plany i schematy używane powszech-
nie na terenach, na których aktualnie zamieszkiwali. Najsilniej objawiło się to
w dekoracji architektonicznej. Nowożytnym synagogom wznoszonym na tere-
nie Rzeczpospolitej Obojga Narodów dodawano elementy charakterystyczne dla
kościołów rzymskokatolickich czy lokalnego budownictwa świeckiego: stiukowe
dekoracje sklepień (Zamość, Szczebrzeszyn), obramienia Aron ha-kodesz (Łuck,
Tykocin, Pińczów) czy attyki i zwieńczenia (Zamość, Słonim). Zdarzało się rów-
nież przejmowanie całych układów, jak w przypadku krakowskiej synagogi Izaaka,
której wnętrze ukształtowane zostało na schemacie podobnym do jednonawowego
kościoła. Żydzi zostali dopuszczeni do studiowania na europejskich uczelniach
wyższych, w tym technicznych i artystycznych, dopiero około połowy xix wieku
wraz z narastającymi procesami asymilacyjnymi. Wtedy też pojawili się wykształceni
architekci żydowscy. Dlatego niemal wszystkie przedstawiające większą wartość
artystyczną bożnice nowożytne zostały wniesione przez architektów nieżydow-
skich, pracujących na zlecenie gmin. Ci zaś używali zestawu form opartego przede
wszystkim na wzorach czerpanych z budownictwa chrześcijańskiego. Niemałą
rolę odgrywało również panujące powszechnie przeświadczenie, że synagoga jest
żydowskim odpowiednikiem kościoła, czego ślad można odnaleźć w książce Ar-
chitektura obejmująca wszelki gatunek budowania i murowania księdza Sebastiana
Sierakowskiego: „Kościoły kraiom Europeyskim potrzebne są Łacińskie, Greckie,
Dyssydentckie, Żydowskie, gdy w każdym z tych odmiennie odprawia się służba
Boża, każde bywaią odmiennego kształtu. [...] Architekt informowany o potrzebach,
iakie któremu wyznaniu służą, znając ogólne prawidła, nie będzie miał trudności
w ich przystosowaniu”41.
Pomijając kilka podstawowych zasad narzuconych przez zleceniodawców, ar-
tysta otrzymywał więc niemal pełną swobodę twórczą. Ograniczenia sprowadzały
się wyłącznie do podziału przestrzeni na męską i żeńską, orientacji, usytuowania
Aron ha-kodesz i bimy oraz często do kwestii finansowych. Tylko w sporadycznych
przypadkach inwestor narzucał architektowi swoją wizję42. Przy projektowaniu sy-
nagog w xix wieku stosowano więc te same style historyzujące, które dominowały
w architekturze całej Europy.
41 Cyt. za: E. Bergman, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej
xix i początków xx wieku, Warszawa 2004, s. 33.
42 Ibidem, s. 34.

36

ARTYKUŁY

Kinga Migaiska