Modus: Prace z historii sztuki (16.2016)

Oprócz wymagań zleceniodawcy, architekt wznoszący synagogę musiał rów-
nież uwzględnić przepisy budowlane, wprowadzane przez administracje państw
zaborczych. W pierwszej połowie xix stulecia administracja carska wprowadziła
na terenie Królestwa Polskiego co najmniej kilka takich przepisów. W 1835 roku
ustalono, że zezwolenie na budowę nowej synagogi może wydać gubernator, pod
warunkiem wcześniejszego otrzymania i zatwierdzenia planów43.
W ostatnich latach xviii i pierwszej połowie xix wieku w architekturze syna-
gogalnej dominowały formy klasycyzujące44. Stosunkowo szybko zostały przyjęte
w architekturze bożnic, co objawiło się nie tylko w stosowaniu antykizującej de-
koracji, ale również w sposobie komponowania przestrzeni, opartym na symetrii
i prostocie. Powszechnie obowiązujący w xvn i xviii stuleciu na ziemiach polskich
układ z kwadratową salą męską i dostawionymi do niego przybudówkami ustąpił
na rzecz układu wzdłużnego z główną salą założoną na planie prostokąta bądź kwa-
dratu z dostawionym do niej od zachodu przedsionkiem i umieszczonym nad nim
babińcem. Nasiliła się również tendencja do akcentowania fasady, między innymi
poprzez dostawienie do niej portyku. Te formy dominowały przede wszystkim na
prowincji, w dużych miastach pojawiały się bardziej skomplikowane założenia, na
przykład czerpiąca z nurtu palladiańskiego Tempel we Lwowie czy założona na
planie koła synagoga na warszawskiej Pradze45.
Obok realizacji klasycyzujących, około połowy stulecia zaczęto wprowadzać for-
my czerpane z architektury romańskiej, bizantyńskiej i orientalnej. Stosowanie form
orientalizujących było powszechnie odczytywane jako chęć podkreślenia pochodze-
nia narodu żydowskiego. Dopatrywano się w nich prób przywołania pamięci czasów
starożytnych, czasów Świątyni, tym bardziej, że zastosowanie znalazły przede wszyst-
kim w synagogach reformowanych. Ta interpretacja wpisywała się w ramy teoretycz-
ne pełnego historyzmu i zakorzeniła się w świadomości ogółu do tego stopnia, że styl
ten zaczęto z czasem nazywać żydowskim. Wiele synagog wznoszono w duchu eklek-
tycznym, łącząc swobodnie motywy charakterystyczne dla poszczególnych neostylów.
Ta krótka charakterystyka czynników wpływających na kształt synagog oraz
form używanych przy ich projektowaniu daje pewien uproszczony obraz architek-
tury synagogalnej xix stulecia. Ortodoksyjna synagoga w Koniecpolu bez trudu
wpasowuje się w jej ramy. Biorąc pod uwagę jej układ przestrzenny oraz dekorację
fasady, należy ją zaliczyć do nurtu klasycyzującego w jego najprostszej, prowin-
cjonalnej odmianie. W postaci, jaką otrzymała pod koniec xix wieku, wpisywała
się w nurt klasycyzujący architektury bóżniczej szeroko reprezentowanej przede
wszystkim na terenie Królestwa Kongresowego. Wykorzystując dostępne dane
można jednak z dużym prawdopodobieństwem wskazać źródła, z których czerpa-
no przy projektowaniu tej budowli i określić jej miejsce w kontekście całego nurtu.
Dokonując analizy oprzeć się można jednak wyłącznie na układzie przestrzennym
i dekoracji architektonicznej. Brak danych odnośnie polichromii uniemożliwia
badanie jej pod tym kątem.
43 T. Wiśniewski, Bożnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939, Białystok
1992, s. 70.
44 W. Bałus, Zjawisko historyzmu w architekturze wieku xix. Próba opisu, „Dzieła i Interpretacje”, 3,
1995, s. 69-80.
45 E. Chojecka, Europejska architektura synagogalna xix wieku - jej treści ideowe oraz język form
stylistycznych, w: Architektura Wrocławia, t. 3: Świątynie, red. J. Rozpędowski, Wrocław 1997,
s. 375-388.

Synagoga w Koniecpolu w świetle nieznanych dokumentów...

37