Modus: Prace z historii sztuki (16.2016)

8. Chrystian Piotr Aigner,
projekt kościoła jednonawo-
wego ze ślepym portykiem
w fasadzie, za: P. Aigner,
Budowy Kościołów część
pierwsza zamykajqca cztery
Proiekta Kościołów Parafial-
nych różney wielkości w dzie-
więciu tablicach, Warszawa
1825, k. 8

Układ podłużny z zaakcentowaną osią
wschód-zachód pojawił się w architekturze sy-
nagogalnej już w xviii wieku, przede wszyst-
kim w Małopolsce. Mimo to dopiero w ostat-
nich dekadach tego stulecia zaczął dominować
nad uformowanym już w xvn wieku systemem
dziewięciopolowym, którego tradycje, zwłasz-
cza na ziemiach wschodnich Rzeczpospolitej,
były wciąż żywe46. Cechą szczególną tego ukła-
du było przykrycie sali głównej i galerii dla ko-
biet wspólnym sklepieniem lub stropem. Jed-
nym z pierwszych przykładów takich realizacji
była prywatna synagoga Izaaka w Krakowie,
wzniesiona w łatach 1638-164447. Był to jednak
w tamtych czasach odosobniony przypadek.
W pierwszej połowie xix wieku wiele reali-
zacji, opierających się na układzie podłużnym
otrzymywało dekorację klasycyzującą. Ich ele-
wacje artykułowano pilastrami bądź półko-
lumnami, często z zachowaniem antycznych
porządków, zaś szczytom krótszych ścian
nadawano formy tympanonu. Również samo
rozplanowanie przestrzeni, cechujące się ścisłą
symetrią, jasnością i logiką kompozycji nawią-
zywało do form antycznych. Formy klasyczne
w architekturze synagogalnej Europy Środkowej pojawiały się także w połączeniu
z planami centralnymi, reprezentowane głównie przez synagogę na warszawskiej
Pradze oraz Tempel we Lwowie, były jednak odosobnionymi przypadkami i nie wy-
warły większego wpływu na inne realizacje. Poszukując źródeł form, jakie uzyskała
synagoga w Koniecpolu, należy skupić uwagę przede wszystkim na rozwoju typu
podłużnego z fasadą w postaci ślepego portyku, którego źródła Maria i Kazimierz
Piechotkowie dopatrywali się w działalności Piotra Aignera48.
W xix stuleciu władze administracyjne państw zaborczych zaczęły wprowadzać
i ujednolicać ustawodawstwo budowlane, tworząc specjalnie wyznaczone do tego
zadania komisje i urzędy. Ta sytuacja wprowadziła pewne ograniczenia i jednocześ-
nie spowodowała wzrost liczby wydawanych drukiem wzorników i poradników
budowlanych, często wykorzystywanych przy tworzeniu nowych projektów. Chry-
stian Piotr Aigner, architekt pełniący funkcję profesora architektury Uniwersytetu
Warszawskiego oraz budowniczego Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji
w Królestwie Polskim, wydał w 1825 roku wzornik zatytułowany Budowy Kościołów
część pierwsza zamykająca cztery Proiekta Kościołów Parafialnych różney wielkości
w dziewięciu tablicach (il. 8)49. Projekty kościołów zamieszczone we wzorniku


46 M. i K. Piechotkowie, Bramy nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej,
Warszawa 1999, s. 421.
47 W. Wilczyk, Niewinne oko nie istnieje, Kraków-Łódź 2009, s. 280.
48 M. i K. Piechotkowie, Bramy nieba, s. 427.
49 P. Aigner, Budowy Kościołów część pierwsza zamykająca cztery Proiekta Kościołów Parafialnych
różney wielkości w dziewięciu tablicach, Warszawa 1825.

38

ARTYKUŁY

Kinga Migalska