Modus: Prace z historii sztuki (16.2016)

11. Synagoga we Włosz-
czowie. Stan z 1945 roku,
w: K. Urbański, Almanach
gmin żydowskich wojewódz-
twa kieleckiego w latach
1918-1939, Kielce 2007,
s. 197

kątem nachylenia połaci dachu. Inaczej niż w działoszy-
ckiej synagodze, w tym przypadku przepruto trzy otwory
drzwiowe rozmieszczone symetrycznie w przestrzeniach
pomiędzy pilastrami, wszystkie zakończone półkoliście,
ponadto ponad wejściem środkowym prostokątne okno
zastąpił okrągły medalion z hebrajskim napisem. Taki sam
medalion, jednak bez dekoracji, znajdował się w zwieńcze-
niu, na szczycie którego ustawiono tablice Dekalogu. Nieco
inaczej został tym razem rozwiązany układ przestrzenny,
bowiem przedsionek wraz z posadowionym nad nim ba-
bińcem były węższe od sali głównej.
Specyficzną, późnoklasycystyczną odmianę synagogi
o planie podłużnym i trójosiowym portyku w fasadzie stano-
wią dwie realizacje - w Klimontowie z lat 1848-1851 oraz w Nowym Korczynie, gdzie
w latach osiemdziesiątych xix wieku podczas restauracji po pożarze dobudowano
część zachodnią52. W Klimontowie cztery jońskie kolumny mocno wysuniętego
przed lico muru portyku dźwigają silnie profilowany gzyms koronujący, zwieńczony
trójkątnym wąskim szczytem. Pomiędzy linią kolumn a murem znajdują się dwa
symetrycznie rozmieszczone ciągi schodów. W Nowym Korczynie schemat klimon-
towski został nieco zmodyfikowany, dolną kondygnację stanowi wysoki cokół kryjący
schody, na których stoi osiem parami ustawionych kolumienek, dźwigających gzyms
koronujący i umieszczone ponad nim drewniane zwieńczenie. Oba te przykłady re-
prezentują ciekawy sposób wykorzystania portyku w architekturze synagogalnej.
Ostatnią synagogą zbliżoną formą do koniecpolskiej była bożnica we Włosz-
czowie (il. 11). Na jej temat wiadomo jednak tylko tyle, że powstała w połowie
xix wieku. Dwa przedstawiające ją zdjęcia pochodzące z 1945 roku, opublikowane
przez Krzysztofa Urbańskiego, dostarczają podstawowych informacji odnośnie jej
wyglądu53. Tak jak poprzednie omówione przykłady, fasadę dzieliły cztery pilastry
dźwigające belkowanie (co zostało powtórzone na pozostałych elewacjach), jednak
we włoszczowskiej synagodze dodano jeszcze profilowany gzyms, obiegający całą
budowlę poniżej poziomu okien, przerywany przez pilastry, wprowadzając w ten
sposób jasny podział elewacji na dwie kondygnacje. Otwór drzwiowy znajdował
się tak jak w Działoszycach na osi budynku, jednak okno ponad nim zastąpiono
płyciną w kształcie leżącego prostokąta zwieńczoną tympanonem, prawdopodobnie
pierwotnie zawierającą hebrajską inskrypcję. Dwa zamknięte półkoliście otwory
okienne umieszczono w górnej części przestrzeni bocznych.
Wszystkie wymienione przykłady łączy plan wzdłużny, jedyną modyfikacją
w tym zakresie jest zróżnicowanie szerokości sali męskiej i przedsionka, występu-
jące w bożnicy częstochowskiej. Kolejną wspólną im cechą jest trójosiowa fasada ze
zwieńczeniem w formie tympanonu. Synagogi w Klimontowie i Nowym Korczynie
otrzymały jednak portyk silnie wysunięty przed lico muru (w Nowym Korczynie
obejmujący w dodatku wyłącznie drugą kondygnację). Dlatego też jest mało praw-
dopodobne, by stanowiły one wzór dla koniecpolskiej bożnicy.
Cztery pozostałe przykłady: w Działoszycach, Włoszczowie, Częstochowie
i Koniecpolu wydają się czerpać z projektu kościoła jednonawowego ze ślepym

52 K. Urbański, Almanach gmin żydowskich, s. 63, 94.
53 Ibidem, s. 197.

40

ARTYKUŁY

Kinga Migalska