DOI Artikel:
Maślak-Maciejewska, Alicja: Pamie̜ci Kazimierza Wielkiego Żydzi-Polacy - o zapomnianym projekcie budowy pomnika królewskiego na krakowskim Kazimierzu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.40996#0073
otaczała ozdobna bordiura projektu Ludwika Wojtyczki69. Płaskorzeźba została
wmurowana w północną elewację gmachu ratusza kazimierskiego70, a więc w bez-
pośrednim sąsiedztwie miejsca, gdzie pierwotnie miał stanąć pomnik Kazimierza
Wielkiego. W okresie międzywojennym, a niewykluczone, że jeszcze przed wy-
buchem i wojny światowej, treść ideowa płaskorzeźby budziła w gminie pewne
kontrowersje. Charakterystycznym ich przykładem może być opinia syjonistycz-
nego „Nowego Dziennika”, na łamach którego przedstawienie to określono jako
„wprost kompromitujące” ze względu na uniżoną postawę klęczącego Żyda. Samą
plakietę określono w cytowanym tekście mianem „fatalnej”, chociaż doceniono
jej wysokie walory artystyczne71.
Płaskorzeźba odsłonięta w 1911 roku nie zachowała się do naszych czasów -
w trakcie 11 wojny światowej została przez okupanta usunięta z gmachu i zagubiona,
a najpewniej zniszczona72. Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia podczas
kwerendy do wystawy Żydzz Polscy, która pokazywana była w latach 1989-1990 w Kra-
kowie, a następnie w Warszawie, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie
odnaleziono płaskorzeźbę Hochmana pt. Przyjęcie Żydów do Polski73. Płaskorzeźba
ta, przechowywana w Warszawie jako depozyt, powstała około 1907 roku i przy-
puszczalnie była wcześniejszą wersją rzeźby zniszczonej przez hitlerowców74. Na
płaskorzeźbie tej widzimy grupę Żydów zbliżających się do Polonii noszącej koronę
Kazimierza Wielkiego, która podaje rękę klęczącemu i trzymającemu Torę Żydowi.
W tle znajduje się delikatnie zarysowany mur miejski oraz brama, na tle której stoi
Polonia i w stronę której kieruje się grupa Żydów w różnym wieku. W związku
z tym, że posiadamy jedynie opisy rzeźby wiszącej na ratuszu kazimierskim przed
wojną, porównanie obu dzieł jest utrudnione. Na podstawie opisów możemy jednak
69 Według Michała Wiśniewskiego (Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków
pierwszej połowy xx wieku, Kraków 2003, s. 190) Wojtyczko był twórcą całej koncepcji dzieła,
a Hochman jedynie wykonał je według jego zaleceń. Zachowane źródła każą jednak zakładać,
że Wojtyczko był twórcą wyłącznie bordiury - tylko za jej projekt i wykonanie otrzymał ho-
norarium, zob. „Nowa Reforma”, 30,1911, nr 532, s. 2. Kwestia ta wymaga dalszych badań.
70 Wmurowanie tablicy w ścianę dawnego ratusza potwierdzają wszystkie doniesienia prasowe
z epoki, o tym, że była to ściana północna dowiadujemy się z: M. Bałaban, Przewodnik po
Żydowskich zabytkach Krakowa: z 13 rycinami w tekście, z 24 rotograwjurami na oddzielnych
tablicach, z 2 planami, Kraków 1935, s. 107. Por. też J. Malinowski, Malarstwo i rzeźba, s. 114 -
gdzie podawana jest błędna informacja o umieszczeniu tej płaskorzeźby na domu Gminy.
71 L., Kraków złożył hołd, s. 12. O panujących wśród krakowskich Żydów rozbieżnych opiniach na
temat tablicy wspomniał też Majer Bałaban (Przewodnik, s. 107), jednak nie charakteryzował
bliżej tej dyskusji.
72 Informacje o zdjęciu przez okupantów tablicy oraz o jej zagubieniu lub zniszczeniu były prze-
kazywane po wojnie i weszły do literatury przedmiotu, zob. J. Sandel, Hochman Henryk, s. 556;
E. Duda, Krakowskie Judaica, Warszawa 1991, s. 54. Taką wersję wydarzeń przekazywano też
w 1996 r. przy okazji odsłonięcia w Krakowie odnalezionej w Warszawie wcześniejszej, jak się
przyjmuje, wersji rzeźby, zob. „Gazeta Wyborcza. Kraków”, 1996, nr 202, 209. Nie udało mi się
jednak odnaleźć źródeł, które pozwoliłyby rozstrzygnąć, co dokładnie stało się w czasie wojny
z płaskorzeźbą.
73 Płaskorzeźba została zreprodukowana i krótko opisana w katalogu tej wystawy, zob. M. Rostwo-
rowski, Żydzi w Polsce. Obraz i słowo, Warszawa 1993, s. 119. Za udzielenie mi informacji, że
płaskorzeźbę odnaleziono podczas przygotowań do tej wystawy, dziękuję panu Eugeniuszowi
Dudzie z Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
74 Przechowywana w Muzeum dokumentacja nie zawiera jednak informacji na temat tego kiedy
i od kogo depozyt został przyjęty. W związku z tym, że nie znamy dokładnie wojennych losów
płaskorzeźby, która wisiała od 1911 r. na ratuszu kazimierskim, na tym etapie badań nie można
wykluczyć, że istniała tylko jedna wersja dzieła. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań.
Pamięci Kazimierza Wielkiego Żydzi-Polacy
71
wmurowana w północną elewację gmachu ratusza kazimierskiego70, a więc w bez-
pośrednim sąsiedztwie miejsca, gdzie pierwotnie miał stanąć pomnik Kazimierza
Wielkiego. W okresie międzywojennym, a niewykluczone, że jeszcze przed wy-
buchem i wojny światowej, treść ideowa płaskorzeźby budziła w gminie pewne
kontrowersje. Charakterystycznym ich przykładem może być opinia syjonistycz-
nego „Nowego Dziennika”, na łamach którego przedstawienie to określono jako
„wprost kompromitujące” ze względu na uniżoną postawę klęczącego Żyda. Samą
plakietę określono w cytowanym tekście mianem „fatalnej”, chociaż doceniono
jej wysokie walory artystyczne71.
Płaskorzeźba odsłonięta w 1911 roku nie zachowała się do naszych czasów -
w trakcie 11 wojny światowej została przez okupanta usunięta z gmachu i zagubiona,
a najpewniej zniszczona72. Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia podczas
kwerendy do wystawy Żydzz Polscy, która pokazywana była w latach 1989-1990 w Kra-
kowie, a następnie w Warszawie, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie
odnaleziono płaskorzeźbę Hochmana pt. Przyjęcie Żydów do Polski73. Płaskorzeźba
ta, przechowywana w Warszawie jako depozyt, powstała około 1907 roku i przy-
puszczalnie była wcześniejszą wersją rzeźby zniszczonej przez hitlerowców74. Na
płaskorzeźbie tej widzimy grupę Żydów zbliżających się do Polonii noszącej koronę
Kazimierza Wielkiego, która podaje rękę klęczącemu i trzymającemu Torę Żydowi.
W tle znajduje się delikatnie zarysowany mur miejski oraz brama, na tle której stoi
Polonia i w stronę której kieruje się grupa Żydów w różnym wieku. W związku
z tym, że posiadamy jedynie opisy rzeźby wiszącej na ratuszu kazimierskim przed
wojną, porównanie obu dzieł jest utrudnione. Na podstawie opisów możemy jednak
69 Według Michała Wiśniewskiego (Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków
pierwszej połowy xx wieku, Kraków 2003, s. 190) Wojtyczko był twórcą całej koncepcji dzieła,
a Hochman jedynie wykonał je według jego zaleceń. Zachowane źródła każą jednak zakładać,
że Wojtyczko był twórcą wyłącznie bordiury - tylko za jej projekt i wykonanie otrzymał ho-
norarium, zob. „Nowa Reforma”, 30,1911, nr 532, s. 2. Kwestia ta wymaga dalszych badań.
70 Wmurowanie tablicy w ścianę dawnego ratusza potwierdzają wszystkie doniesienia prasowe
z epoki, o tym, że była to ściana północna dowiadujemy się z: M. Bałaban, Przewodnik po
Żydowskich zabytkach Krakowa: z 13 rycinami w tekście, z 24 rotograwjurami na oddzielnych
tablicach, z 2 planami, Kraków 1935, s. 107. Por. też J. Malinowski, Malarstwo i rzeźba, s. 114 -
gdzie podawana jest błędna informacja o umieszczeniu tej płaskorzeźby na domu Gminy.
71 L., Kraków złożył hołd, s. 12. O panujących wśród krakowskich Żydów rozbieżnych opiniach na
temat tablicy wspomniał też Majer Bałaban (Przewodnik, s. 107), jednak nie charakteryzował
bliżej tej dyskusji.
72 Informacje o zdjęciu przez okupantów tablicy oraz o jej zagubieniu lub zniszczeniu były prze-
kazywane po wojnie i weszły do literatury przedmiotu, zob. J. Sandel, Hochman Henryk, s. 556;
E. Duda, Krakowskie Judaica, Warszawa 1991, s. 54. Taką wersję wydarzeń przekazywano też
w 1996 r. przy okazji odsłonięcia w Krakowie odnalezionej w Warszawie wcześniejszej, jak się
przyjmuje, wersji rzeźby, zob. „Gazeta Wyborcza. Kraków”, 1996, nr 202, 209. Nie udało mi się
jednak odnaleźć źródeł, które pozwoliłyby rozstrzygnąć, co dokładnie stało się w czasie wojny
z płaskorzeźbą.
73 Płaskorzeźba została zreprodukowana i krótko opisana w katalogu tej wystawy, zob. M. Rostwo-
rowski, Żydzi w Polsce. Obraz i słowo, Warszawa 1993, s. 119. Za udzielenie mi informacji, że
płaskorzeźbę odnaleziono podczas przygotowań do tej wystawy, dziękuję panu Eugeniuszowi
Dudzie z Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
74 Przechowywana w Muzeum dokumentacja nie zawiera jednak informacji na temat tego kiedy
i od kogo depozyt został przyjęty. W związku z tym, że nie znamy dokładnie wojennych losów
płaskorzeźby, która wisiała od 1911 r. na ratuszu kazimierskim, na tym etapie badań nie można
wykluczyć, że istniała tylko jedna wersja dzieła. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań.
Pamięci Kazimierza Wielkiego Żydzi-Polacy
71