DOI Heft:
Studia o Kantorze
DOI Artikel:Gryglewicz, Tomasz: Tadeusz Kantor jako artysta środkowoeuropejski
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26694#0128
78
Stach: Tarnowie gdzie ukończył gimnazjum i Krakowie gdzie studiował na Akademii
i gdzie mieszkał i tworzył do końca życia. Jak stwierdził Ludwig Kundera na Środkowo-
europejskich Spotkaniach Kułturalnych w Gorycji w r. 1969: „Uczeni mówią o 'habsbur-
skim micie', o coraz bardziej naglącym 'poszukiwaniu utraconego czasu', o określeniu
miejsca i epoki 'złotego wieku', która byłaby środkowoeuropejskim pendant do 'belle
epoque'. Ostatnimi nosicielami takiego mitu musieliby być ci, którzy znają rzeczywdstość
starej monarchii jedynie ze wspomnień dziecięcych, z zasłyszanych opowieści lub rodzin-
nej tradycji, ci zatem w których 'dawna jedność miejsca i czasu' zatrzymała się i stałe
powraca"^. Takim właśnie nosicielem tradycji habsburskiej Galicji wydaje się właśnie
Tadeusz Kantor.
Środkowoeuropejską, galicyjską rzeczywistość najłatwiej wytropić w spektaklach
Kantora z ostatnich łat - w JF/e/opo/M, hóc/tj/jo/t/, łub w Mec/? .sczez/?q cr(y.śc/ - w których
odżywają owiane nostalgią autobiograficzne wątki z lat dziecięcych i młodzieńczych.
Nostalgiczne mimo zawartej w nich ironii, groteski i estetyki śmierci. Jednakże Kanto-
rowskięj środkowoeuropęjskości nie można ograniczyć tylko do warstwy wspominkowej.
Tkwi ona bowiem w samej strukturze przekazu artystycznego - w formie i treści dzieła
Kantora.
Badacze kultury i sztuki regionu środkowoeuropejskiego dopatrywali się jego specy-
fiki w różnych epokach, różnych stylach i różnych tendencjach. Milan Kundera w swoim
słynnym eseju o tragedii Europy Środkowej pisał, że „Na mapie Europy barokowa Euro-
pa Środkowa (charakteryzująca się supremacją irracjonalności i dominującą rolą sztuk
pięknych, zwłaszcza muzyki) stała się przeciwstawnym biegunem Francji, którą cecho-
wała supremacja racjonalizmu i dominująca rola literatury i filozofii"^. Malarstwo i teatr
Kantora, mimo że niejednokrotnie były inspirowane nowinkami artystycznymi przywo-
żonymi przez autora z Paryża, pozostawały przepełnione elementem irracjonalnym i emo-
cjonalnym. Mimo że Kantor poruszał się zawsze wbiednęj, ograniczonej przestrzeni „real-
ności najniższej rangi" - jak ją określał, a więc daleki był od bogactw barokowego świa-
ta, jego malarski, dynamiczny i ekspresyjny stosunek do formy jest w swoim genotypie
barokowy. Barok Kantora to surowy barok dębnickiego czarnego marmuru, brunatna
gama i dosadny realizm portretów trumiennych, rozpadające się przedmioty alcgoryzują-
ce i-w?//<7.s' - marność i przemijalność wszystkiego, nieuchronną śmierć.
Kulminacja kultury środkowoeuropejskiej - tak twierdzi znakomita większość bada-
czy tego problemu - następuje w czasach przełomu wieków i na początku wieku XX,
kiedy to politycznie Europa Środkowa zmierzała do upadku, kulturalnie zaś przeżywała
rozkwit. Były to czasy symbolizmu, secesjonizmu. „W głębi duszy miałem szalony senty-
ment do symbolizmu. Widocznie tam gdzieś był taki moment, gdzie się to tak związało,
że potem już rozplątać tego nie można było. Pew nie gdy miałem łat piętnaście. Malowa-
łem wtedy pod wpływem różnych malarzy symbolicznych" - przyznaje Kantor we wspo-
mnianym powyżej filmie telewizyjnymi
3 L. K u n d e r a. A*. Af. orferAfc.yLiAg/e [w:] Milo e rca/fó <7g?/aA7;'ffe?gMropa, Gorizia 15-18 Novembre 1969,
[b. m. d], s. 210.
^ M. K u n d e r a, Zac^ór/porwany a/&o fraggJia Enropy -Sroc&owe/, „Zeszyty Literackie", 2, 1984, z. 5,
s. 23.
^ O pow/nno.s'c;ac/?... (przyp. 2), s. 81.
Stach: Tarnowie gdzie ukończył gimnazjum i Krakowie gdzie studiował na Akademii
i gdzie mieszkał i tworzył do końca życia. Jak stwierdził Ludwig Kundera na Środkowo-
europejskich Spotkaniach Kułturalnych w Gorycji w r. 1969: „Uczeni mówią o 'habsbur-
skim micie', o coraz bardziej naglącym 'poszukiwaniu utraconego czasu', o określeniu
miejsca i epoki 'złotego wieku', która byłaby środkowoeuropejskim pendant do 'belle
epoque'. Ostatnimi nosicielami takiego mitu musieliby być ci, którzy znają rzeczywdstość
starej monarchii jedynie ze wspomnień dziecięcych, z zasłyszanych opowieści lub rodzin-
nej tradycji, ci zatem w których 'dawna jedność miejsca i czasu' zatrzymała się i stałe
powraca"^. Takim właśnie nosicielem tradycji habsburskiej Galicji wydaje się właśnie
Tadeusz Kantor.
Środkowoeuropejską, galicyjską rzeczywistość najłatwiej wytropić w spektaklach
Kantora z ostatnich łat - w JF/e/opo/M, hóc/tj/jo/t/, łub w Mec/? .sczez/?q cr(y.śc/ - w których
odżywają owiane nostalgią autobiograficzne wątki z lat dziecięcych i młodzieńczych.
Nostalgiczne mimo zawartej w nich ironii, groteski i estetyki śmierci. Jednakże Kanto-
rowskięj środkowoeuropęjskości nie można ograniczyć tylko do warstwy wspominkowej.
Tkwi ona bowiem w samej strukturze przekazu artystycznego - w formie i treści dzieła
Kantora.
Badacze kultury i sztuki regionu środkowoeuropejskiego dopatrywali się jego specy-
fiki w różnych epokach, różnych stylach i różnych tendencjach. Milan Kundera w swoim
słynnym eseju o tragedii Europy Środkowej pisał, że „Na mapie Europy barokowa Euro-
pa Środkowa (charakteryzująca się supremacją irracjonalności i dominującą rolą sztuk
pięknych, zwłaszcza muzyki) stała się przeciwstawnym biegunem Francji, którą cecho-
wała supremacja racjonalizmu i dominująca rola literatury i filozofii"^. Malarstwo i teatr
Kantora, mimo że niejednokrotnie były inspirowane nowinkami artystycznymi przywo-
żonymi przez autora z Paryża, pozostawały przepełnione elementem irracjonalnym i emo-
cjonalnym. Mimo że Kantor poruszał się zawsze wbiednęj, ograniczonej przestrzeni „real-
ności najniższej rangi" - jak ją określał, a więc daleki był od bogactw barokowego świa-
ta, jego malarski, dynamiczny i ekspresyjny stosunek do formy jest w swoim genotypie
barokowy. Barok Kantora to surowy barok dębnickiego czarnego marmuru, brunatna
gama i dosadny realizm portretów trumiennych, rozpadające się przedmioty alcgoryzują-
ce i-w?//<7.s' - marność i przemijalność wszystkiego, nieuchronną śmierć.
Kulminacja kultury środkowoeuropejskiej - tak twierdzi znakomita większość bada-
czy tego problemu - następuje w czasach przełomu wieków i na początku wieku XX,
kiedy to politycznie Europa Środkowa zmierzała do upadku, kulturalnie zaś przeżywała
rozkwit. Były to czasy symbolizmu, secesjonizmu. „W głębi duszy miałem szalony senty-
ment do symbolizmu. Widocznie tam gdzieś był taki moment, gdzie się to tak związało,
że potem już rozplątać tego nie można było. Pew nie gdy miałem łat piętnaście. Malowa-
łem wtedy pod wpływem różnych malarzy symbolicznych" - przyznaje Kantor we wspo-
mnianym powyżej filmie telewizyjnymi
3 L. K u n d e r a. A*. Af. orferAfc.yLiAg/e [w:] Milo e rca/fó <7g?/aA7;'ffe?gMropa, Gorizia 15-18 Novembre 1969,
[b. m. d], s. 210.
^ M. K u n d e r a, Zac^ór/porwany a/&o fraggJia Enropy -Sroc&owe/, „Zeszyty Literackie", 2, 1984, z. 5,
s. 23.
^ O pow/nno.s'c;ac/?... (przyp. 2), s. 81.