DOI Heft:
Studia o Kantorze
DOI Artikel:Gryglewicz, Tomasz: Tadeusz Kantor jako artysta środkowoeuropejski
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26694#0129
79
Najbardziej typowymi artystami modernistycznej Europy Środkowej byli - jak się
sądzi - Gustav Klimt z jego dekoracyjno-naturalistycznym dekadentyzmem; łączący ero-
tykę z motywem śmierci ekspresjoności austriaccy Egon Schiele i Oskar Kokoschka oraz
Alfred Kubin - autor paranoiczno-nadrealnych, groteskowych wizji chaosu i śmierci.
Wspólwystępujący niekiedy - jak u Wiedeńczyków - z tematyką seksualną motyw de-
strukcji-śmierci towarzyszył twórczości Kantora od jej początków (wystarczy przywołać
spektakl Powrót lub Oórozy /noto/ó/yozoo). Nasilił się po Go/ortćy' Jednak-
że Kantor przyznaje się raczej do rodzimej tradycji symbolizmu - rodzimej, a jednak
środkow oeuropejskiej - analizowani przez Kantora Malczewski i Wyspiański byli człon-
kami Wiedeńskiej Secesji i ich prace były reprodukowane w jej organie „Ver Sacrum",
Wojtkiewicz zaś ze swoją zgryźliwie ironiczną groteskowością - mimo kontaktów z gru-
pą Nabis - pozostaje raczej fenomenem środkowoeuropejskim, dalekim specyficzną poe-
tyką swoich prac od wzorów paryskich. Analizując w Ató/c/ A/MoW/ prace tych
trzech wielkich polskich malarzy modernistycznych. Kantor bezwiednie podąża tradycją
środkowoeuropejską - po linii Hofmannsthala, Przybyszewskiego i Freuda. Mówi o „po-
jęciu śmierci złączonym z pojęciem cierpienia" (o Malczewskim)^, o „problemie obłędu"
(w zw iązku z Wojtkiewiczem)^, o „zbrataniu za śmiercią" (to ó /M0/70.S- Wyspiańskiego)^.
Jednakże najczęściej przywoływanymi przez Kantora antenatami jego kreacji teatral-
nych są Stanisław Ignacy Witkiewicz i Bruno Schulz, obaj wielokrotnie wymieniani,
m. in. przez cytowanego Milana Kunderę, w kontekście środkowoeuropejskim. „Sprawa
destrukcji: tu trzeba uznać wielką odwagę Witkiewicza - że w czasie, kiedy konstrukcja
była uznana za awangardę - Strzemiński, Jaremianka, Stern, Kobro - on właśnie powie-
dział, że nie chce konstrukcji tylko destrukcję [...] Pojęcie śmierci wyniknęło u mnie
z Witkiewicza i innych 'destruktywistów'. Bo jeśli mówimy: destrukcja, jeżeli mówimy:
rozpad, to musimy powiedzieć i następne słowo" - stwierdził Kantor w jednym ze swoich
wywiadów^. Specyficzną poetyką Brunona Schulza i Witkacego była groteskowość, pre-
ferowana przez dwudziestowieczną sztukę i literaturę (Kafka) środkowoeuropejską.
Rzeczywistość Europy Środkowej po upadku Austro-Węgier to świat skłóconych ze
sobą małych, rządzonych często autorytarnie państw, w których jednostka ludzka utraciła
poczucie bezpieczeństwa i tożsamości. Antidotum na lęk, alienację, absurd stały się iro-
nia i śmiech. Dlatego też środkowoeuropejscy twórcy sięgnęli po groteskę. „To, co mnie
w Witkacym najbardziej brało, to właśnie jego poczucie humoru" - powiedział w cytowa-
nym powyżej wywiadzie Kantor^. Cała twórczość samego Kantora - nie tylko zresztą
teatralna, gdzie jest to najbardziej czytelne - jest przeniknięta duchem groteski, ironii
i persyflażu. Zaświadcza o tym na przykład charakterystyczny dla groteskowości kanto-
rowskięj motyw manekina, atrapy - wcześniej obecny chociażby w twórczości Schulza -
a także inny pokrewny motyw groteskowy, maszyna destrukcyjno-absurdalna.
^ Z filmu TVP Kraków, Krzysztofa Miklaszewskiego Zac/gM.sz Tfanfor - Mo/a /uMorza .sztzz/a, cz^ść 7 -
wg<7/zzgMa/czgw.sMggo, 1985 [w:] fiyóóz' ZgMfów... (przyp. 2), s. 84.
^ Z filmu TVP Kraków, Krzysztofa Miklaszewskiego Zaa*gM.S'z kantor - Mo/a /zLtorza .szZzzłz. cz$.s'ć 77 -
wgć%Mg lfq/&zewzcza, 1986 [w:] fgLstów... (przyp. 2), s. 86.
s Z zapisu spotkania z publicznością w Cricotece, poświęconego Wyspiańskiemu, 1987 [w:] IPy&ór fgMfów...
(przyp. 2), s. 90.
^ Z wywiadu 7?y7 aó^o/zz/zzyzzz /zerefy^zgzzz ... <9 MaziMawze Ignacym Ifz&zewzczzz wówz 7a<7gz/.s'z Warzfor,
rozmawia! J. Kłosowicz, „Literatura", 1985, nr 8 [w:] IPyóór feLrfów... (przyp. 2), s. 83.
7'azzzżg, s. 82.
Najbardziej typowymi artystami modernistycznej Europy Środkowej byli - jak się
sądzi - Gustav Klimt z jego dekoracyjno-naturalistycznym dekadentyzmem; łączący ero-
tykę z motywem śmierci ekspresjoności austriaccy Egon Schiele i Oskar Kokoschka oraz
Alfred Kubin - autor paranoiczno-nadrealnych, groteskowych wizji chaosu i śmierci.
Wspólwystępujący niekiedy - jak u Wiedeńczyków - z tematyką seksualną motyw de-
strukcji-śmierci towarzyszył twórczości Kantora od jej początków (wystarczy przywołać
spektakl Powrót lub Oórozy /noto/ó/yozoo). Nasilił się po Go/ortćy' Jednak-
że Kantor przyznaje się raczej do rodzimej tradycji symbolizmu - rodzimej, a jednak
środkow oeuropejskiej - analizowani przez Kantora Malczewski i Wyspiański byli człon-
kami Wiedeńskiej Secesji i ich prace były reprodukowane w jej organie „Ver Sacrum",
Wojtkiewicz zaś ze swoją zgryźliwie ironiczną groteskowością - mimo kontaktów z gru-
pą Nabis - pozostaje raczej fenomenem środkowoeuropejskim, dalekim specyficzną poe-
tyką swoich prac od wzorów paryskich. Analizując w Ató/c/ A/MoW/ prace tych
trzech wielkich polskich malarzy modernistycznych. Kantor bezwiednie podąża tradycją
środkowoeuropejską - po linii Hofmannsthala, Przybyszewskiego i Freuda. Mówi o „po-
jęciu śmierci złączonym z pojęciem cierpienia" (o Malczewskim)^, o „problemie obłędu"
(w zw iązku z Wojtkiewiczem)^, o „zbrataniu za śmiercią" (to ó /M0/70.S- Wyspiańskiego)^.
Jednakże najczęściej przywoływanymi przez Kantora antenatami jego kreacji teatral-
nych są Stanisław Ignacy Witkiewicz i Bruno Schulz, obaj wielokrotnie wymieniani,
m. in. przez cytowanego Milana Kunderę, w kontekście środkowoeuropejskim. „Sprawa
destrukcji: tu trzeba uznać wielką odwagę Witkiewicza - że w czasie, kiedy konstrukcja
była uznana za awangardę - Strzemiński, Jaremianka, Stern, Kobro - on właśnie powie-
dział, że nie chce konstrukcji tylko destrukcję [...] Pojęcie śmierci wyniknęło u mnie
z Witkiewicza i innych 'destruktywistów'. Bo jeśli mówimy: destrukcja, jeżeli mówimy:
rozpad, to musimy powiedzieć i następne słowo" - stwierdził Kantor w jednym ze swoich
wywiadów^. Specyficzną poetyką Brunona Schulza i Witkacego była groteskowość, pre-
ferowana przez dwudziestowieczną sztukę i literaturę (Kafka) środkowoeuropejską.
Rzeczywistość Europy Środkowej po upadku Austro-Węgier to świat skłóconych ze
sobą małych, rządzonych często autorytarnie państw, w których jednostka ludzka utraciła
poczucie bezpieczeństwa i tożsamości. Antidotum na lęk, alienację, absurd stały się iro-
nia i śmiech. Dlatego też środkowoeuropejscy twórcy sięgnęli po groteskę. „To, co mnie
w Witkacym najbardziej brało, to właśnie jego poczucie humoru" - powiedział w cytowa-
nym powyżej wywiadzie Kantor^. Cała twórczość samego Kantora - nie tylko zresztą
teatralna, gdzie jest to najbardziej czytelne - jest przeniknięta duchem groteski, ironii
i persyflażu. Zaświadcza o tym na przykład charakterystyczny dla groteskowości kanto-
rowskięj motyw manekina, atrapy - wcześniej obecny chociażby w twórczości Schulza -
a także inny pokrewny motyw groteskowy, maszyna destrukcyjno-absurdalna.
^ Z filmu TVP Kraków, Krzysztofa Miklaszewskiego Zac/gM.sz Tfanfor - Mo/a /uMorza .sztzz/a, cz^ść 7 -
wg<7/zzgMa/czgw.sMggo, 1985 [w:] fiyóóz' ZgMfów... (przyp. 2), s. 84.
^ Z filmu TVP Kraków, Krzysztofa Miklaszewskiego Zaa*gM.S'z kantor - Mo/a /zLtorza .szZzzłz. cz$.s'ć 77 -
wgć%Mg lfq/&zewzcza, 1986 [w:] fgLstów... (przyp. 2), s. 86.
s Z zapisu spotkania z publicznością w Cricotece, poświęconego Wyspiańskiemu, 1987 [w:] IPy&ór fgMfów...
(przyp. 2), s. 90.
^ Z wywiadu 7?y7 aó^o/zz/zzyzzz /zerefy^zgzzz ... <9 MaziMawze Ignacym Ifz&zewzczzz wówz 7a<7gz/.s'z Warzfor,
rozmawia! J. Kłosowicz, „Literatura", 1985, nr 8 [w:] IPyóór feLrfów... (przyp. 2), s. 83.
7'azzzżg, s. 82.