DOI Artikel:
Harasimowicz, Jan: Doctrina doctrinarum: Katechetyczne i społeczno-obyczajowe treści "Dziesięciu Przykazań" z Pruszcza Gdańskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27008#0060
/nu rach Muzeów Narodowych w Poznaniu i Gdańsku'' (ii. 25), wreszcie z wy-
HnrnsimoHwz danym w roku 1601 albumem gdańskich strojów kobiecych', wiążą je - co
zgodnie przyjmują badacze niemieccy i polscy" - z warsztatem Antoniego
Moliera (1563-1611), najbardziej "gdańskiego" z grona kilku wybitnych ma-
larzy, czynnych w nadbałtyckiej metropolii na przełomie XVI i XVII w.
Podobnie jak w Uczynkach Miłosierdzia z Taidicy }ab?!MŹ?iiczgi (il. 28), poja-
wiają się tu na pierwszym planie wielkie, dobrze osadzone w przestrzeni
postacie w antykizujących szatach, a także - w ilustracji przykazania piątego
(il. 4) - silnie poruszone akty. Sceny drugiego planu, umieszczone zazwyczaj
w otwartej, czasem nawet dość daleko w głąb biegnącej przestrzeni,
charakteryzują się bogactwem rodzajowej inwencji, szczyptą ironii, a nawet
- jak w ilustracji przykazania drugiego (il. 2) - fantastycznym, iście
boschowskim wizjonerstwem.
Artystyczny wyraz całości cyklu, ze wszech miar godnego uwagi i miejs-
cami niczym nie ustępującego potwierdzonym źródłowo dziełom Moliera,
psują wypisane wielkimi literami nad każdym obrazem polskie teksty przy-
kazań. Są one nie tylko odrażające pod względem estetycznym, lecz także
nie w pełni zgodne z tekstem Dekalogu, obowiązującym powszechnie w cza-
sie, kiedy obrazy powstawały, a więc w pierwszych latach XVII stulecia.
Przykazanie dziewiąte nie brzmiało wówczas bowiem - ani w katechiz-
mach luterańskich, ani w katolickich - "Nie pożądaj żony bliźniego twego"",
lecz "Nie pożądaj domu bliźniego twego", a dopiero przykazanie dziesiąte
głosiło "Nie pożądaj żony", dodając jeszcze - zgodnie ze Starym Testa-
mentem - "ani sługi, ani służącej, ani bydła, ani żadnej rzeczy bliźniego
swego'"" Dla uniknięcia tego typu pomyłek, w interpretacji treści Dziesigciu
Przykaza?! z Pruszcza, stanowiącej cel niniejszego studium, opierać się bę-
dziemy w pierwszej kolejności na najbardziej wiarygodnych, oryginalnych
źródłach z XVI i XVII w.: katechizmach, postyllach, kancjonałach, traktatach
teologicznych i moralizatorsko-budujących. A ponieważ interesujący nas
cykl powstał niewątpliwie - wszyscy badacze są pod tym względem zgodni
- w środowisku luterańskim, co więcej, obraz ilustrujący trzecie przykazanie
^ E. Iwanoyko Modo/ świata i yda?isA:ieyo w frzcc/i obrazach z pocz^tlo/ XVII wieka w Mazoam
Naro&zpi/??; zp Poznania, "Studia Muzealne" XI: 1975, s. 44-64.
^ A. Bertling Danzł^erfrnaentrncbtenbnclians dom /aliro 1601, Danzig 1886.
" Heise loc. cit.; - Gyssling, loc. cit.; - Drost, loc. cit.; - A Gosieniecka Malarstzpo gdańskie XVI i XVII zoiekn.
Katalog zpt/sfazpt/ zp Muzeum Pomorskim ZP Gdańska, Gdańsk 1957, s. 17,55-57, il. 21,22; - Katalog Zabytków Szlagi w
Polsce. Seria nowa, t. V: Wojezpódzlzpo^dazźs^ze. Pod red. B. Roi i I. Strzeleckiej, z. 1: Pruszcz Gdańsk i okolico,
Warszawa 1986, s. 46, il. 155-158; - T. Grzybkowska Zloty wiek łaalarslzpa gdańskiego na Ile kaltart/ arfi/sfi/czne/
miasta 1520-1620, Warszawa 1990, s. 152, il. 133-136.
^ Anna Gosieniecka nie zachowała w swym katalogu (Malarstwo gdańskie XVI i XVII wieka..., s. 57) niezbędnej
ostrożności i wzięła za dobrą monetę wypisany na ramie polski tekst przykazania, choć pozostaje on w wyraźnej
sprzeczności z przez nią samą sporządzonym krótkim opisem przedstawionej na obrazie sceny ("tumult na
ulicy, któremu patronuje diabeł").
'' Katechizmy ewangelicko-reformowane (kalwińskie) podawały oczywiście ostatnie przykazanie w
starotestamentowej, nie rozdzielonej na dwie części wersji, co było wynikiem zachowania pierwotnego
przykazania drugiego, zakazującego "czynienia sobie obrazu rytego / ani podobieństwa wszelakiego" - zob.
Kplcc/iizmy. To /est Sammozone a Krótkie Wian/ 5. KrzcścMasIjlci/ zebranie / tak ziła dziatek ćzoiczenia / lako y dorosłym
dtp azoażania / zoydane. Dla któzycb przydane s% wyznania Wiary powszecimey na przMnicli Conciiiacb wydane / y
powinności wszech stanów /z pisma S. zebrano, Gdańsk 1619, s. 4.
56
HnrnsimoHwz danym w roku 1601 albumem gdańskich strojów kobiecych', wiążą je - co
zgodnie przyjmują badacze niemieccy i polscy" - z warsztatem Antoniego
Moliera (1563-1611), najbardziej "gdańskiego" z grona kilku wybitnych ma-
larzy, czynnych w nadbałtyckiej metropolii na przełomie XVI i XVII w.
Podobnie jak w Uczynkach Miłosierdzia z Taidicy }ab?!MŹ?iiczgi (il. 28), poja-
wiają się tu na pierwszym planie wielkie, dobrze osadzone w przestrzeni
postacie w antykizujących szatach, a także - w ilustracji przykazania piątego
(il. 4) - silnie poruszone akty. Sceny drugiego planu, umieszczone zazwyczaj
w otwartej, czasem nawet dość daleko w głąb biegnącej przestrzeni,
charakteryzują się bogactwem rodzajowej inwencji, szczyptą ironii, a nawet
- jak w ilustracji przykazania drugiego (il. 2) - fantastycznym, iście
boschowskim wizjonerstwem.
Artystyczny wyraz całości cyklu, ze wszech miar godnego uwagi i miejs-
cami niczym nie ustępującego potwierdzonym źródłowo dziełom Moliera,
psują wypisane wielkimi literami nad każdym obrazem polskie teksty przy-
kazań. Są one nie tylko odrażające pod względem estetycznym, lecz także
nie w pełni zgodne z tekstem Dekalogu, obowiązującym powszechnie w cza-
sie, kiedy obrazy powstawały, a więc w pierwszych latach XVII stulecia.
Przykazanie dziewiąte nie brzmiało wówczas bowiem - ani w katechiz-
mach luterańskich, ani w katolickich - "Nie pożądaj żony bliźniego twego"",
lecz "Nie pożądaj domu bliźniego twego", a dopiero przykazanie dziesiąte
głosiło "Nie pożądaj żony", dodając jeszcze - zgodnie ze Starym Testa-
mentem - "ani sługi, ani służącej, ani bydła, ani żadnej rzeczy bliźniego
swego'"" Dla uniknięcia tego typu pomyłek, w interpretacji treści Dziesigciu
Przykaza?! z Pruszcza, stanowiącej cel niniejszego studium, opierać się bę-
dziemy w pierwszej kolejności na najbardziej wiarygodnych, oryginalnych
źródłach z XVI i XVII w.: katechizmach, postyllach, kancjonałach, traktatach
teologicznych i moralizatorsko-budujących. A ponieważ interesujący nas
cykl powstał niewątpliwie - wszyscy badacze są pod tym względem zgodni
- w środowisku luterańskim, co więcej, obraz ilustrujący trzecie przykazanie
^ E. Iwanoyko Modo/ świata i yda?isA:ieyo w frzcc/i obrazach z pocz^tlo/ XVII wieka w Mazoam
Naro&zpi/??; zp Poznania, "Studia Muzealne" XI: 1975, s. 44-64.
^ A. Bertling Danzł^erfrnaentrncbtenbnclians dom /aliro 1601, Danzig 1886.
" Heise loc. cit.; - Gyssling, loc. cit.; - Drost, loc. cit.; - A Gosieniecka Malarstzpo gdańskie XVI i XVII zoiekn.
Katalog zpt/sfazpt/ zp Muzeum Pomorskim ZP Gdańska, Gdańsk 1957, s. 17,55-57, il. 21,22; - Katalog Zabytków Szlagi w
Polsce. Seria nowa, t. V: Wojezpódzlzpo^dazźs^ze. Pod red. B. Roi i I. Strzeleckiej, z. 1: Pruszcz Gdańsk i okolico,
Warszawa 1986, s. 46, il. 155-158; - T. Grzybkowska Zloty wiek łaalarslzpa gdańskiego na Ile kaltart/ arfi/sfi/czne/
miasta 1520-1620, Warszawa 1990, s. 152, il. 133-136.
^ Anna Gosieniecka nie zachowała w swym katalogu (Malarstwo gdańskie XVI i XVII wieka..., s. 57) niezbędnej
ostrożności i wzięła za dobrą monetę wypisany na ramie polski tekst przykazania, choć pozostaje on w wyraźnej
sprzeczności z przez nią samą sporządzonym krótkim opisem przedstawionej na obrazie sceny ("tumult na
ulicy, któremu patronuje diabeł").
'' Katechizmy ewangelicko-reformowane (kalwińskie) podawały oczywiście ostatnie przykazanie w
starotestamentowej, nie rozdzielonej na dwie części wersji, co było wynikiem zachowania pierwotnego
przykazania drugiego, zakazującego "czynienia sobie obrazu rytego / ani podobieństwa wszelakiego" - zob.
Kplcc/iizmy. To /est Sammozone a Krótkie Wian/ 5. KrzcścMasIjlci/ zebranie / tak ziła dziatek ćzoiczenia / lako y dorosłym
dtp azoażania / zoydane. Dla któzycb przydane s% wyznania Wiary powszecimey na przMnicli Conciiiacb wydane / y
powinności wszech stanów /z pisma S. zebrano, Gdańsk 1619, s. 4.
56