DOI article:
Sulerzyska, Teresa: Alegoria Wolności w gdańskiej grafice ilustracyjnej XVII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.27008#0161
Teresa Salerzysła
Alegoria Wolności
w gdańskiej grafice ilustracyjnej
XVII wieku*
,,Bene meriti servi sedeant, surgant tiberi" - napis tej treści został wyryty
na kamiennej ławie (sedi/e /apz&Mm) znajdującej się w świątyni starożytnej
bogini italskiej Feronii, w miejscowości Terracina (dawny Anxur). Siadali na
niej bowiem niewolnicy oczekujący na uzyskanie wolności. Obcinano im
wówczas włosy, a upoważniony do aktu wyzwolenia urzędnik nakładał im
na głowę kapelusz filcowy (pil/ens) i wypowiadał przy tym wyżej przy-
toczone słowa: „Niech zasiędą niewolnicy dobrze zasłużeni, a powstaną
wolni"'. W nawiązaniu do tej starorzymskiej tradycji kapelusz (czapka)
pozostał przez długie wieki znanym symbolem i atrybutem wolności.
Funkcję tę miał spełniać już co najmniej od około 100 r. p.n.e. w wystą-
pieniach rewolucjonistów zwalczających tyranów*. W starożytności piZieus
kberfahs występuje np. - obok motywu sztyletów - na pamiątkowych
monetach wybitych za czasów Republiki z okazji zabójstwa Juliusza Cezara,
czy też, wraz z berłem, na numizmatach z okresu Cesarstwa z wyobrażeniem
bogini Wolności". Symbolem wolności i oswobodzenia państwa stał się
* Artykuł jest poszerzonym fragmentem przygotowywanej przeze mnie pracy pt. Wt/&wn[cfwa
rorstenanum" 1643-1668 i icń gra/tczne wyposażenie. Niniejszy tekst został przedstawiony na posiedzeniu
naukowym Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Oddz. Warszawski, Kiub Grafiki i Rysunku, dn. 14 XII1989 r.
' Źródłem tej informacji i cytowanego tekstu jest komentarz do Pneidy Wergilego (Ks. VIII, 564) sporządzony
w IV w. n. e. przez M.H. Serviusa. Zob. Seroii Grammafici qui /eruntur i<! Pergiiii Caruuna Commettfarii, Vol. 2,
Lipsiae 1884, s. 279-280; - Aasftińrficńes Letrikon der Gnccftisc/ien und RomiscAen Myf/to/oyc. Hrsg. v. W.H. Roscher,
Bd. 1, Leipzig 1884-1890, szp. 1479; - Patt/ys Reai-Eucyciopadie der Ciassisc/ten Aiterturnswissettscka/i. Hrsg. v. G.
Wissowa, Bd. Vł, Stuttgart 1909, szp. 2217 - 2219; - P. Grimal Pite Dictionan/ t^Ciassicai Myt/m/ogy, (Mord 1986,
s. 165. Feronia, prawdopodobnie bóstwo ziemi tub świata podziemnego, była uważana również za patronkę
wyzwoleńców, którzy składali ofiary w jej świątyniach, a nawet utożsamiana z Wolnością. Od czasów
rzymskich słowo piiieus oznaczało metonimicznie wolność, zob. np. G. Knapski Tkesaurus Po/ono-Lafino-GraecMS,
Ed. 4, Cracoviae 1668, t. 2, s. 586.
^ A. de Vries Dicfionan/ of Symbo/s and Imagery, Amsterdam, - London 1974, s. 365, podaje iż w czasie walki
popularów i plebsu przeciw optymatom, tj. konserwatywnej arystokracji rzymskiej, prowadzonej pod wodza
trybuna ludowego Luciusa Appuleiusa Saturninusa, niesiony wysoko w górze kapelusz miał wskazywać, że
idący za nim niewolnicy winni być wyzwoleni.
-* E. Iwanoyko Gdański okres Hansa Vredentana de Vries, Poznań 1963, s. 101; - tenże Apoteoza Gdańska. Program
ideowy malowideł stropu Wielkie; Sali Rady to gdańskim Ratuszu Gfotottego Miasta, Gdańsk 1976, s. 30; - tenże Sala
Czerroona ratusza gdańskiego, Wrocław 1986, s. 58,87-88.
157
Alegoria Wolności
w gdańskiej grafice ilustracyjnej
XVII wieku*
,,Bene meriti servi sedeant, surgant tiberi" - napis tej treści został wyryty
na kamiennej ławie (sedi/e /apz&Mm) znajdującej się w świątyni starożytnej
bogini italskiej Feronii, w miejscowości Terracina (dawny Anxur). Siadali na
niej bowiem niewolnicy oczekujący na uzyskanie wolności. Obcinano im
wówczas włosy, a upoważniony do aktu wyzwolenia urzędnik nakładał im
na głowę kapelusz filcowy (pil/ens) i wypowiadał przy tym wyżej przy-
toczone słowa: „Niech zasiędą niewolnicy dobrze zasłużeni, a powstaną
wolni"'. W nawiązaniu do tej starorzymskiej tradycji kapelusz (czapka)
pozostał przez długie wieki znanym symbolem i atrybutem wolności.
Funkcję tę miał spełniać już co najmniej od około 100 r. p.n.e. w wystą-
pieniach rewolucjonistów zwalczających tyranów*. W starożytności piZieus
kberfahs występuje np. - obok motywu sztyletów - na pamiątkowych
monetach wybitych za czasów Republiki z okazji zabójstwa Juliusza Cezara,
czy też, wraz z berłem, na numizmatach z okresu Cesarstwa z wyobrażeniem
bogini Wolności". Symbolem wolności i oswobodzenia państwa stał się
* Artykuł jest poszerzonym fragmentem przygotowywanej przeze mnie pracy pt. Wt/&wn[cfwa
rorstenanum" 1643-1668 i icń gra/tczne wyposażenie. Niniejszy tekst został przedstawiony na posiedzeniu
naukowym Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Oddz. Warszawski, Kiub Grafiki i Rysunku, dn. 14 XII1989 r.
' Źródłem tej informacji i cytowanego tekstu jest komentarz do Pneidy Wergilego (Ks. VIII, 564) sporządzony
w IV w. n. e. przez M.H. Serviusa. Zob. Seroii Grammafici qui /eruntur i<! Pergiiii Caruuna Commettfarii, Vol. 2,
Lipsiae 1884, s. 279-280; - Aasftińrficńes Letrikon der Gnccftisc/ien und RomiscAen Myf/to/oyc. Hrsg. v. W.H. Roscher,
Bd. 1, Leipzig 1884-1890, szp. 1479; - Patt/ys Reai-Eucyciopadie der Ciassisc/ten Aiterturnswissettscka/i. Hrsg. v. G.
Wissowa, Bd. Vł, Stuttgart 1909, szp. 2217 - 2219; - P. Grimal Pite Dictionan/ t^Ciassicai Myt/m/ogy, (Mord 1986,
s. 165. Feronia, prawdopodobnie bóstwo ziemi tub świata podziemnego, była uważana również za patronkę
wyzwoleńców, którzy składali ofiary w jej świątyniach, a nawet utożsamiana z Wolnością. Od czasów
rzymskich słowo piiieus oznaczało metonimicznie wolność, zob. np. G. Knapski Tkesaurus Po/ono-Lafino-GraecMS,
Ed. 4, Cracoviae 1668, t. 2, s. 586.
^ A. de Vries Dicfionan/ of Symbo/s and Imagery, Amsterdam, - London 1974, s. 365, podaje iż w czasie walki
popularów i plebsu przeciw optymatom, tj. konserwatywnej arystokracji rzymskiej, prowadzonej pod wodza
trybuna ludowego Luciusa Appuleiusa Saturninusa, niesiony wysoko w górze kapelusz miał wskazywać, że
idący za nim niewolnicy winni być wyzwoleni.
-* E. Iwanoyko Gdański okres Hansa Vredentana de Vries, Poznań 1963, s. 101; - tenże Apoteoza Gdańska. Program
ideowy malowideł stropu Wielkie; Sali Rady to gdańskim Ratuszu Gfotottego Miasta, Gdańsk 1976, s. 30; - tenże Sala
Czerroona ratusza gdańskiego, Wrocław 1986, s. 58,87-88.
157